Тікелей эфир
Тікелей эфир
МАҢЫЗДЫ
  • Біздің сұхбат
  • 24 Желтоқсан, 2020

Мұрат Есжан, қоюшы-режиссер: Сериалда тәуекелді қадамдарға бардық

Қазақтың бас ақыны Абай Құнанбайұлының 175 жылдық мерейтойына орай ­Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Абай Құнанбайұлының атаулы мерейтойын республикалық деңгейде тойлау туралы шешім қабылдағаннан кейін, ақынға арналған түрлі жобалар қолға алына бастады. Мәселен, театрлар биылғы маусымын Абайға арналған жаңа спектакльдермен ашса, телеарналар Абайға арналған сериалдар түсіре бастады. Одан бөлек түрлі шаралар, дөңгелек үстел, басқосу, талқылаулар да өтіп жатқаны белгілі. Сондай игі шараның бірі – 26 желтоқсан күні «Хабар» арнасынан берілетін «Абай жолы» атты алты тараудан тұратын сериал. Біз осы орайда аталған сериалдың сценарисі әрі қоюшы-режиссері Мұрат ЕСЖАНДЫ әңгімеге тарттық.

– Мұрат аға, биыл Абайға арналған жобалардың көп болғаны белгілі. «Қазақ­стан» арнасы мен «Хабар» арнасы ақынға арнал­ған сериалын бір уақытта шығаруы сәйкестік пе әлде бәсекелестік пе?

– Бұл мәжбүрлік шығар. Өйткені пан­демияға байланысты көптеген жобалардың уақыты кейінге қалды­рылды. Өздеріңіз білесіздер, көктемде екі ай карантин болды, ал жазда тіпті өршіді. Соның себебінен көптеген түсірілім жұмыстары жылжуға мәжбүр болды. Қалалардың арасында қатынас қиын болды. Тек қана Абай емес, қазір арналардың көптеген жобалары желтоқсан айына қарай ысырылып, бірінің артынан бірі шығып жатыр.

– Ал өзіңіз сценарийін жазуға қатысып, қоюшы-режиссері болған «Абай жолы» ­сериалы несімен ерекшеленбек?

– Біздегі ерекшелік – Абайды беру тәсілінде. Біз түсірген «Абай жолы» – роман қалай жазылғаны туралы. Яғни фильм Әуезов пен Абай туралы. Мұхтар Әуезовтің Абай туралы ізденісін, сол жолдағы кедергілерін көрсете отырып, Мұхаңның ­жазып отырған шығармасының желісіне түсіп барып, Абай тақырыбын ашуға тырыстық. Бұл бір жағынан көрерменге қызық болуы мүмкін, екінші жағынан Абай әлемін көрсетудегі жүкті жеңілдетуі мүмкін.

– Идея қайдан келді және қалай жүзеге асырылды?

– 2019 жылдың тамыз айында Абай ­жылына дайындық үшін ресми мәлімдемелер жасалып, идеялар қабылданып жатты. Абай тақырыбы – терең, қиын әрі бұған дейін театрда, әдебиетте, баспасөзде көп қозғалған тақырып. Оны қайтсе бұрынғылардан өзгеше, әрі тереңіне батып тұншығып қалмайтындай ұғынықты етіп жасауға болады? Сонда ­ойыма «Абай жолының» желісі емес, қалай жазылғаны туралы жасаса ше деген ой сап ете қалды. Осы идеямен «Хабар» агенттігі ұйымдастырған байқауға қатысып, жазған концепциям арна тарапынан қолдауға ие болды. Содан бері бір жылдан аса уақыт ішінде идеяны жүзеге асырдық.

– Сценарийін кім жазды?

– Сценарийді мен, жазушы Ұларбек Нұрғалымұлы, журналист Мақпал ­Мадиярова үшеуміз бірігіп жаздық. Ресми кеңесшіміз жазушы-драматург Роза Мұқанова апайымыз болды. Сондай-ақ Тұрсын Жұртбай, Смағұл Елубай ағаларымызбен ақылдасып, пікірін алдық. Айта кету керек, сценарий жазу барысында Тұрсын ағамыздың «Ұраным – Алаш!» кітабының «Талқы» деп аталатын үшінші томы үлкен пайдасын тигізді.

– Абай тақырыбына барудан қорыққан жоқсыз ба?

– Әрине, қорықтым. Қорықпау мүмкін емес қой. Егер біреу қорық­пай­мын десе, онда сондай адамнан қорқу керек. Менің ойымда «бұл жобаға дайынмын ба?», «осыны жасауға құқығым бар ма?» деген сұрақтар тұрды. Шыны керек, бас тартқым келген немесе басқа тәжірибелі адамға ұсынғым келген кездер де болды. Бірақ біз жаспыз ғой. Максимализм бар, ­амбиция бар. Мүмкін бұл туып тұрған орай шығар ­деген ой да екінші жақтан келіп қамшылады. «Құласаң, нардан құла». «Не күл боласың, не бүл боласың». Сонымен, «ердің ісі – тәуекел», бел шешпеске амал қалмады. Оның үстіне, фильмге кірісердің алдында Мұхтар Әуезовтің ұлы Мұрат Әуезов ағамызға жолығып, ақыл-кеңесін алдым. Ол кісі де батасын беріп, сенімін артты. Сол маған үлкен демеу болды.

Бұл енді дайындықтың моральдық-психологиялық жағы. Сонымен қатар базалық-ақпараттық дайындық бар. Ол жағынан алғанда, кітапханаларды шарлап жүріп Абай мен Әуезовке қатысы бар ­деген кітаптардың көбімен танысып шықтық. Жоғарыда айттым, абайтанушылармен кеңестік. Шымкентте Абай тақырыбымен айналысып жүрген Абай Қалшабек деген жігіт бар, Шыңғыстауға бірнеше мәрте ­барып зерттеп жүрген замандасымыз Бағашар Тұрсынбайұлы бар, осындай жастармен де ақылдастық. Сондай-ақ көпшілікке «Дайағашшы» кітабы арқылы танымал болған ақын, жазушы Ұларбек Нұрғалымұлы да Абай тақырыбын бір кісідей білетін әрі қазақтың көшпенді тұрмыс-салтын көзімен көрген, этнографиядан, ұлттық болмыстан терең хабары бар азамат. Арқамызды сол Ұлағамызға сүйеп алып, Абай заманын ақырындап аралап көрген жайымыз бар.

– Сериалда көрермен біліңкіремейтін тың деректер қамтылды ма?

– Әдебиеттанушы, тарихшы ғалым­дар білмесе, көпшілікке жете тарай қоймаған біраз дерек қамтылды деп ойлаймын. Ең басты жетістіктеріміздің бірі – Қайым Мұхамедханов образын экранға әкелгеніміз болған сияқты. Осы жобаны жасау барысында роман туралы небір қызықты деректерге тап болдық. Оның шет жағасы айтылып та жүр. Мысалы, Қодар-Қамқа оқиғасы болған кезде Абай әлі тумаған. Бөжей мен Құнанбайдың арасындағы қақтығыс кезінде Абай қырқынан жаңа шығып жатқан бала екен. Әуезов сондай ірі оқиғаларды көркемдік шындық ретінде Абай кейіпкерін аша түсу үшін пайдаланған.

Ал енді цензураның ықпалымен өзгеріске түскен шындық қаншама. Құнанбай образы айтпаса да түсінікті. Одан бөлек, ­мысалы, алғашқы қолжазбада Абайдың сүйікті жары ретінде Ділдә суреттелсе, кейін автор алғашқы планға Әйгерімді шығаруға мәжбүр болады. Сондықтан «Абай жолында» ­жазушы тарапынан кейбір шегіністер болса, оның барлығы екі қадам алға, бір қадам артқа жүрген нәтижесі. Айта берсе, мысалдар көп, оның кейбірін осы телехикаядан көре аласыздар. Сондықтан біз сериалда «Абай жолының» желісіне сүйенгеннен гөрі, негізінен, естеліктермен жұмыс істеуге мән бердік.

– Актерларды қалай таңдадыңыз?

– Тарихи тұлғаларды түсірудің қиындығы – портреттік ұқсастық міндетті түрде болу керек. Абайды жіңішке, аласа бойлы қып түсіре алмайсың ғой. Одан кейін актерлік шеберлігі болу керек. «Ішті актер» деген сөз бар ғой, актердің іші Абайдай болмаса да, Абайға ұқсауы керек. Абайдың айтқан сөзін шынымен түсінетін, сіңірген адам болғаны дұрыс. Мұндай фильмдер сөзге, диалогқа құрылады. Диалогты жеткеріп айта білу керек. Сондықтан біз кастингке қатысқандардың ішінен Айдос Бектемір ағамызды лайық деп көрдік.

– Басқа қандай актерлерді көре аламыз?

– Жобаға жалпы саны жүзден астам актер тартылды. Негізгі рөлдерді Нұрлан Әлімжан, Еркебұлан Дайыров, Бақытжан Әлпейісов, Азат Сейітметов, Оразхан Кенебаев, Жүсіп Ақшора, Ұлан Нүсіпәлі, Омар Қиқымов, Кәмшат Жолдыбаева секілді сахна мен экранның майталмандары сомдады.

– Біткен іске сыншы көп болады ғой, сіздің еңбегіңізге қаншалықты сын болуы мүмкін?

– Сын болғаны дұрыс. Еленбей өтіп кеткеннен гөрі қайта талқыға түскені құптарлық нәрсе. Жасыратыны жоқ, қазір бізде көптеген телевизиялық сериалдар сыналмай, талқыланбай, соның кесірінен «баяғы жартас – бір жартас болып» келесі жылы тағы сол кеппен сапасыз дүниелерге ұласып кетіп жатады.

Біздің «Абай жолына» келсек. Көрер­мен дұрыс түсінсе екен деген екі-үш мәселе бар. Бірінші, Әуезовтің даусы. Негізі өмірде Мұхаңның даусы жіңіш­келеу, жоғары дауыс болған. Біз де актер таңдағанда даусының ырғағы сәйкес болғанын қаладық. Дегенмен, тұлғалар туралы монументалды образ қалыптастырып алған адамдам ол кісі жуан, барқыт дауыс иесі болған деп жаңсақ ойлайды екен. Сол қате ойдан шыға алмай, «біздің Әуезовтің» үнін қабылдай алмай жүрмесе екен деген қорқыныш бар.

Сонымен қатар сериалда Әуезовтің ­машинисткасы болып Кәмшат ­Жолдыбаева ойнайды. Жасыратыны жоқ, «Қазақ хандығына», «Томириске» түскені үшін Кәмшат біраз сынға ұшырады. Ол сындардың біразы нақты рөлге емес, кинодан тыс, сахнадағы образына байланысты айтылып жатады. Бірақ өз басым осы жолы актриса ретінде рөлін өте жақсы алып шықты деп айта алам. Сондай-ақ өз ісіне тыңғылықты қарайтын еңбекқорлығы мен кәсіпке деген жауаптылығына да куә болдым. Сондықтан актерға бірден стереотиптік тұрғыда баға бере салмай, жасаған образына қарап сын айтылса деп ойлайсың. Мұның бәрі жаңағы қандай сын күтесіз дегеннен шығып кетті ғой. Көрерменнен мынаны сұраймын, ­стереотиппен қарамай, нәтижеге қарау ­керек. Бірден көзге түскен кезде сынасақ, онда ол объективті сын болмайды.

– Жаңа «Шаншардағы» Жүсіп Ақшораны айтып қалдыңыз?

–Жүсіп ағаны тарихи фильмге ­тарту – Ұларбек Нұрғалымұлының идеясы. Мұны да бір тәуекелді қадам деуге болады. Өстіп-өстіп Жүкеңе драма мен трагедияны да ­ойнатып жібереміз әлі. Көрерменді жылататын салмақты образдарға ол кісінің актерлік әлеуеті молынан жетеді деп ойлаймын. Бірақ тағы сол стереотипты ой жүйесі тұрады. Жүсіп тек күлдіру керек. Ол дұрыс емес.

– Тарихи фильмдерде реквизит, киім, ­декорация жағы көп сынға ұшырайды. Сіздерде ол жағы қалай?

– Қазақстандық киноөндіріске екі нәрсе жетіспейді: қаржы және уақыт. Қай жағдайды алып қарасаңыз да, сол мәселе ­алдынан шығып отырады. Бізде миллиондаған қаржы қайда кетіп ­жатыр ­деген сын көп айтылады. Бірақ жұрт ­салыстырып жатқан ірі жобаларымен қаржыларын салыстырып көрсеңіз, ол түкке де татымайтынын аңғарасыз. Бір ғана мысал айтайыншы, былтыр төрт «Оскарды» алған «Паразиттер» фильмінің бюджеті біздің ­«Томирис» фильмінің бюджетінен екі есе көп. ­«Паразиттер» екі-ақ локацияда өтеді: байдың және кедейдің үйінде. «Томиристе» қаншама массовка, қаншама локация, қаншама қырғын шайқастар бар. Соған қарап-ақ, Қазақстандық өнімдерге жұмсалып жүрген қаржының әлемдік масштабпен алғанда тамшыдай-ақ екенін аңғаруға болады. Сөйтіп отырған «Томирисіміз», мысалы, елдегі ең қаржы көп жұмсалған жобалардың бірі. Сонда біздікі секілді телевизиялық жобалардың бюджеті туралы ауыз ашпай-ақ қоюға болды.

Ал енді уақыт жетпейді дейтінім, телеарна­ның жүйесі солай, бір жылға қаржы бөлінсе, сол жылдың соңында соның есебі берілу керек және ол жоба сол жылы аяқталу керек. Сонда сериалдар байқұс бір жылда ­жазылып, түсіріліп, монтаждалып, көрсетіліп кету керек. Бұрынғы Кеңес кезіндегі фильм­дер қалай жасалған? Олар ауа райын, қарды, көктемді, жазды күткен, сөйтіп толыққанды ойланған, қайта түсірген деген сияқты. Ал бізде қазір ондай мүмкіндік жоқ.

– АҚШ-та білім алып жүргенде ойлаған ойларыңыз осында жүзеге асырылып жатыр ма?

– Ниет деген нәрсе бар. Дұрыс ниет – жұмыстың жартысы. АҚШ-қа бара жатқанда өз бағытымды журналистикадан өзгертіп, кино саласына бет бұрдым. Сол кезде кино өндірісіне барғандағы мақсатым қазақ әдебиетін экрандау болды. Өйткені әлемдік шедеврлерді қараңыз, көптеген кинолар кітаптың экрандалған нұсқасы. Және әдебиет деген – өте құнды материал. Ауыздан түспей келе жатқан «Қыз Жібекті» алыңыз, «Менің атым Қожа», «Гауһартасты» қараңыз. Әдеби шығарма желісімен түсірілген картиналар. Бірақ қазір бізде сол жағы біраз кенжелеп қалды. Тәуелсіздік жылдары экрандалған қандай әдеби шығарманы айтуға болады?

Дегенмен, сол мақсатыма ақырындап жақындап келе жатқан сияқтымын. Дебюттік фильмімді Лира Қоныстың «Тиын» деген әңгімесінің желісімен түсірдім. Сериалдағы дебютімді – «Абай жолына», Мұхаң, Мұхтар Әуезовке арнау бұйырыпты. Мысалы, менің оқу бітірген соң АҚШ-та қалу мүмкіндігім болды. Жетекшім де қалуға үгіттеді. Бірақ қайтып келгеніме қуанамын. Өйткені менде нақты мақсат бар.

Болашақпен оқуға барған әрбір адам білу керек, ол жақтағы біліммен келе салып бір дүниені төңкеріп жібере алмайсыз. Себебі әр жердің өзінің бір жолы болады. Мен ол жақта теориялық білім алсам, қазір мына жерде тәжірибелік білім алып, екеуін қабыстыруға тырысып жатырмын.

– АҚШ-та оқып жүргенде Париж туралы фильм түсірген екенсіз?

– Ол ағылшынша түсірілген қысқа­метражды фильм. «I’m going to Paris» деп аталады. Ағылшын тілінен тікелей аударғанда «Парижге кетіп бара жатырмын» деген сөз, ал мен оны «Парижге кетем бір күні…» деп аудардым. Міне, көрдіңіз бе, қазақ киноөндірісіне нағыз қазақы мамандардың керегі осындай ұсақ нәрселерден де көрінеді. Қалада өскен адам оны ешқашан «Парижге кетем бір күні…» деп аудармас еді. Өйткені жас режиссерлердің арасында «Жайыққа кетем бір күні…» деген поэтикалық орамды білетін адам бар деп айта алмаймын. Мұны не үшін айтып отырмын? Ұлттық кино, ұлттық кино деп жүрміз ғой, сол ұлттық киноны уызға жарып өскен адамдар жасамай, ұлттық кино тумайды. Мықты, кәсіби, әлемдік деңгейдегі туындылар туа берер, бірақ ұлттық кино үшін ұлттық кадр керек. Ондай кадр болармыз, болмаспыз, бірақ сол терінің бір пұшпағын илесіп жүрсек деген мақсат бар.

– Қазіргі кино саласына көңіліңіз тола ма?

– Дәл қазіргі қалпына көңілім ­толмайды, бірақ дамуы бар деп айта аламын. Және белгілі бір деңгейде өзімде де жауапкершілік бар. Осы саланың адамы ретінде сол кемшіліктердің өзіме тиесілі кішкентай ­болса да жойылуына өзім де ықпалымды тигізуге күш салмасам, онда құр сөз айтып отыра беруден ештеңе шешілмейді.

– Әңгімеңізге рақмет!

Сұхбаттасқан

Ақбота МҰСАБЕКҚЫЗЫ

1903 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз