• УЙҒУР АВАЗИ
• 11 Қаңтар, 2011

Һава райи Назарбекниң нәзәридә

Кейинки 15 — 20 жилдин бу ян адәмләрниң астрологиялик тәхминләргә, палчи-қумлақчиларниң башарәтлиригә әмәл қиливатқанлиғини күндә дегидәк көрүп-аңлап жүримиз. Растини ейтиш керәкки, мошу кәмгичә биз мундақ тилсим карамәткә пәқәт бовай-момайлар яки базарда оқити жүрүшмәй қалған тиҗарәтчиләрла ишинип, әмәл қилиду дәп ойлап жүрдуқ. Чүнки һәммимиз пән-техника тәрәққий әткән дәвирдә яшаватимиз вә материализмға, маддий дунияғила ишиниш роһида тәрбийиләнгән. Шуңлашқиму уларниң мундақ ғәйри-тәбиий карамәтлиридә чүшәндүрүш мүмкин болмиған яки тәсадипи тоғра келип қалған қандақту-бир нәрсә-һадисиләр моҗут болуши мүмкин дәпла ойлаттуқ. Бу қетим болса, студентлиқ жиллардин бу ян арилишип келиватқан кона достларниң бири: «Сени һава райи вә тәбиәт һадисилирини алдин-ала ейталайдиған адәм билән тонуштурайму?» дегинидә, мениңдиму алаһидә қизиқиш һасил болди вә шу адәм билән учришип, сөһбәтләштим. Өзини Назарбек Қожамсеитов дәп тонуштурған у киши мән илгири аңлимиған, һәтта тәсәввур қилипму көрмигән һадисиләр тоғрилиқ сөзләшкә башлиди.

— Мән оттуз жилдин бу ян һава райини вә тәбиәттә аз учрайдиған һадисиләрни узақ муддәтлик тәхмин қилиш билән шуғуллинип келиватимән, — дәп башлиди сөзини Назарбек Серали оғли. — Кәмтарлиқ йүзисидин чәтнисәмму, тәкитләшкә тоғра келидуки, мениң дунияда һеч кимниңкигә охшимайдиған усул-методикам бар. Сөзүмни асаслаш үчүн мундақ мисал кәлтүрәй: 1995-жили октябрьда хәлиқ ара конференция өткүзүлүп, униңда Иран, Әзәрбәйҗан, Дуниявий океанография институтиниң алимлири вә Росгидромет хадимлири «Каспий деңизиниң сүйи 40 — 50 сантиметр көтирилиду», дегән тәхминни ейтти. Ақивәттә Атырав шәһиридә паракәндилик башланди: айрим җайларда су шәһәргила тақилип қалса, аэропортқа бари-йоқи икки километр йәтмәй қалди. Бир нәччә совхоз башқа яққа көчирилди. Шу чағда мени вилайәт һакими чақирғанда, мән өз усулумға асасланған һалда, деңиз сүйиниң 20 сантиметр төвәнләйдиғанлиғини ейттим. Һәқиқәтәнму келәр жили су 20 сантиметр төвәнлиди. Мениң ямғур яғдуруш вә қаттиқ йеғин-йешинни тохтитиш хислитимму бар. Мәсилән, 2000-жили Шималий Қазақстанда вә Ғәрбий Сибирьниң җәнубий қисмида күн қаттиқ иссип, қурғақчилиқ пәйда болди. Омск вилайитидики совхозларниң бириниң мудири мениңдин ямғур яғдуруп беришимни илтимас қилди. Мән шу йәргә кәлгәндин кейин, йәттә саат тохтимай ямғур яғди.

Сөһбәтдишим өзиниң хисләтлири тоғрилиқ башқиму көплигән мисалларни кәлтүрди. Униң мисаллириниң ахирқилирини қәғәз бетигә чүшәрмәй, пәқәт тиңшап олтарғанлиғимни байқиған у, әтималим, мени шүбһилиниватиду дәп ойлиса керәк, үстәл тартмисидин бир нәччә хәтни елип, тонушуп чиқишимни илтимас қилди.

Маңиму кериги шу еди вә мән хәтләр, ениғирағи, «һөҗҗәтләр» билән тонушушқа башлидим. Һөҗҗәтләр, дегинимниң сәвәви, улар рәсмий түрдә әвәтилгән вә мәхсус бәлгү-тамғилири, логотиплири бар. Шуңлашқиму гезитханларни шу хәтләрниң бир нәччисиниң мәзмунини тәрҗимә қилмай, бәлки йезилған тилда тонуштуруш әқилгә мувапиқ болса керәк дәп ойлап, төвәндә шулардин үзүндиләрни кәлтүрмәкчимән:

«Департамент сельского хозяйства и перерабатывающей промышленности Кемеровской области

Уважаемый Назарбек Сералинович!

...Ваши разработки в области науки природных явлений вызвали глубокий интерес специалистов департамента сельского хозяйства.

Аномальные погодные явления, предсказанные Вами конкретно на 17 — 25 мая, а именно холодный циклон, дождь с переходом в снег, совпали на территории нашей области со 100% точностью.

Мы просим Вас и предлагаем сотрудничать по использованию долгосрочных прогнозов погодных условий на взаимовыгодных условиях, которые Вы должны обозначить... С уважением, начальник департамента А.Батагов».

Бу өткән жили кәлгән рәсмий хәт. Төвәндики хәтләр болса, хелә илгири, йәни Кеңәш дәвридә кәлгән екән:

«Альменевский райком КПСС Курганской области убедительно просит Вас регулярно знакомить район с прогнозом погоды на предстоящий период. Полученный нами Ваш прогноз погоды на апрель — ноябрь 1986 года соответствует сложившимся в районе погодным условиям. Секретарь райкома КПСС Ю.Перегожин».

«Совхоз «Карагандинский» благодарит за достоверный прогноз. Ваш прогноз подтвердился. Ждем долгосрочный прогноз на 1988 год. Директор совхоза И.Миллер».

Бу хәт болса, бир жил илгири кәпту:

«Мы с благодарностью воспользуемся Вашей оценкой погодных явлений по югу Западной Сибири в августе и сентябре 2009 года, учитывая, что прогнозы на май — июнь оправдались. Будем признательны Вам за долгосрочные прогнозы на последующие сельскохозяйственные периоды. Первый заместитель министра сельского хозяйства и продовольствия Омской области О.Подкорытов».

Умумән, Қожамсеитовниң архивида миннәтдарлиқ билдүрүлгән вә һәмкарлишишқа тәклип қилған мундақ мәзмундики хәтләр нурғун екән.

Назарбек Серали оғлиниң тәстиқлишичә, у өз туйғуси асасида әң дәһшәтлик вәйранчилиқ елип келидиған апәт — йәр тәврәшниң йүз беришиниң мүмкин екәнлигини алдин-ала ейтип берәләйдекән. Мәсилән, у 1988-жили Әрмәнстанниң Спитак шәһиридә күчлүк йәр тәврәйдиғанлиғини алдин-ала билгән. Униңдин ташқири униң тәхминлиридин кейин өзимизниң Тараз вә Зыряновск шәһәрлириниму тәбиий апәт хелә тәврәтти.

— Соал қоюлмисиму қошумчә қилимәнки, 2012-жилғичә Алмутида күчлүк йәр асти силкинишлири йүз бәрмәйду, — дәп хатирҗәм қилди у мени.

Назарбек Қожамсеитовниң өзи пәхирлинидиған алаһидә қабилийити — бу ядро синақлиридин вә нефть суға еқип кәткәндин кейин тәбиәттә йүз беридиған һадисиләрни алдин-ала тәхмин қилиш қабилийити.

— 1989-жили «Эксон Валдис» танкери һалакәткә учриғанда, Аляска қирғақлири нефть чаңгилида қалди, — дәйду у мошу қабилийити тоғрилиқ гәп қозғап. — Шу чағда мән Алтайда, Новосибирск, Кемерово вилайәтлиридә қурғақчилиқниң орун елишиниң мүмкин екәнлиги тоғрилиқ агаһландурған едим. Һәқиқәтәнму шундақ болди. 1991-жили Ирандики уруш ақивитидә миллионлиған тонна нефть суға еқип, 700дин ошуқ нефть қудиғиға от кәтти. Шу чағда мән дунияда тәбиий һалакәтләрниң йүз беридиғанлиғини, Қазақстанда болса, қурғақчилиқниң орун алидиғанлиғини алдин-ала ейттим. Йеза егилиги министрлигидә болуп өткән кеңәшмидә күзлүк буғдай териш қәрәлини бир аз кәйнигә сүрүшни тәклип қилдим. Бирақ у йәрдики әмәлдарлар мениң тәвсийәлиримни етирап қилмиди. Мәслиһәтлиримгә қулақ салғанлар гектаридин 22 — 35 центнер һосул алса, әһмийәт бәрмигәнләр 3 — 5 центнер биләнла қанаәтләнди. 1995-жили Һиндстан бәш, Пакстан алтә атом бомбисини партлатти. Шу чағда мән Қазақстанниң ғәрбий-шималий регионлирида қурғақчилиқниң йүз беридиғанлиғини һесаплап чиққан едим. Бәхиткә қарши, тәхминлирим әмәлгә ашти. Әнди бийил Россия вә Қазақстанда орун алған қурғақчилиқларға Мексика қолтуғиға нефтьниң (6 миллион баррель) қуюлуп кетиши сәвәп болған.

Узақ вақит сөһбәтлишиш җәриянида униңға мураҗиәт қилдим:

— Бопту, шундақму болсун, мән сизниң ейтқанлириңизға ишәндим, дәйли. Униң үстигә сизниң намиңизға кәлгән рәсмий хәтләр билән сиз тоғрилиқ һәр хил нәширләрдә елан қилинған мақалиларму бар екән. Бирақ, кәчүрүңки, сизниң тәхмин-пәрәзлириңизниң сәйяримиз тоғрилиқ заманивий илмий тәсәввурлар билән қандақ мунасивити бар? Мәлумки, заманивий илим-пәндә мөҗүзиләргә орун йоққу.

— Сиз биләмсиз, һазир алимлар адәттики суму бирәр нәрсини «есида сақлайду» дегәнгә охшаш мисли көрүлмигән һадисиләргә дуч келиватиду, — дәп җавап бәрди у. — Шундақ екән, мән һаваму шундақ «хатиригә» егә дәп тәстиқләймән. Сәйяримиздә һәммә нәрсә пәм-парасәткә егә. Бу мәсилидә мән өзәмни исми ривайәткә айланған чех алими Никола Тесланиң тәрәпдари дәп һесаплаймән. Мәлумки, у заманивий илим-пән мошу кәмгичә чүшәндүрүп келәлмәйватқан мөҗүзиләрни яратқан еди. Бирақ бу йәрдә һеч қандақ мөҗүзә-карамәт йоқ, бәлки барлиқ моҗудатни чүшинишни билиш керәк. Уни бизниң әҗдатлиримиз яхши чүшинип, тәбиәт билән уйғун һалда яшиған еди. Сизчә, ямғурни қандақ қилип яғдурушқа болиду? Қурванлиқ қилиниду. Буниңда қурванлиққа союлған малниң қени, җәзмән, суға қуюлуши керәк. Андин дуа-тәгбир қилинип, адәмләр Алла тааладин ямғур тиләйду. Адәттә, Яратқучиму уларниң тилигини бәҗа кәлтүриду. Әң муһими, адәмләр әстаидил ишиниши, етиқат қилиши шәрт. Шуниң билән бир қатарда, зеһинлиқ хисләтму тәләп қилиниду. Башқичә ейтқанда, мәмликәтниң у яки бу регионидики һава райиниң қандақ өзгәргәнлигини көрситидиған мәлум циклларни байқап-күзитиш керәк. Пәқәт әйнә шуниң асасидила ениқ тәхмин-пәрәзләрни оттуриға қоюшқа болиду.

Назарбек Серали оғли һазир Алмута шәһиридә яшайду. У өз вақтида Қазақ йеза егилиги институтини тамамлап, узақ жил агроном болуп ишлигән. Һазир пенсиядә. Шуңлашқиму, биринчидин, терилғулуқларниң, демәк, адәмләрниң тәғдиригә бепәрва қаримиғанлиқтин, мошу паалийәт билән шуғуллинип келиватиду. Иккинчидин, Яратқучи униңға әта қилған истедат-хисләтниң, мундақ ейтқанда, көмүлүп қелишини халимайду. У тәбиәт вә техногенлиқ һадисиләрни тәхмин қилиш программисини ишләп чиқипту. Бирақ мәзкүр программа әмәлгә ашмиған пети қалмақта.

— Һазир мениң ишимниң асасий йөнилишлири йәр тәврәшниң ениқ вақтини тәхмин қилиш имканийитини беридиған сейсмикилиқ тәтқиқатларни тәрәққий әткүзүштин, қурғақчилиқ орун алған районларға ямғур яғдуруштин, һавадин су елиш бойичә өзәм ишләп чиққан лайиһини әмәлиятта җарий қилиштин, Алмута шәһириниң һавасини тазилаштин ибарәт, — дәйду у. — Чүнки, әгәр ахирқи хәлиқ ара тәтқиқатларниң нәтиҗилиригә асаслансақ, адәмләр атмосфериниң паскинилишидин автомобиль һалакәтлиригә қариғанда, төрт һәссә ошуқ һалак болидекән.

Сөһбәт җәриянида Назарбек Қожамсеитов дора-дәрмәкләрни ясап, бемарларниң дәрдигә дәрман болуп келиватқанлиғини қошумчә қилди. Мәсилән, у адәттики спиртқа дәм селип, жигирмидин ошуқ ағриқни (әлвәттә, бу йәрдә уни истимал қилиш көздә тутулмайватиду) давалайдекән.

Ахирида мән униңдин мундақ хисләт-карамәтниң кимдин дариғанлиғини соридим.

Назарбек Серали оғлиниң сөзичә, у Улуқ Вәтән уруши аяқлишип қалғанда, дунияға көз ачқан екән. Аниси һамилдар чеғида момиси әҗайип чүш көриду. Чүшидә униңға Қазыбек би (мақалимиз қәһриманиниң ейтишичә, униң йәттинчи атиси Дүйсен Қазыбек биниң қизиға өйләнгән) келип, алдин-ала көрүп-билиш хислитигә егә оғул балиниң туғулидиғанлиғини вә әйнә шу балиниң тағиси Назарниң уруштин қачан келидиғанлиғидин хәвәрдар қилидиғанлиғини ейтқан. Бовақниң исминиму тағисиниң һөрмитигә Назар дәп қойиду.

Әлвәттә, бу әһвал уруқ-туққанлириға ғәлити билиниду. Чүнки уруш түгәй дәп қалди. Бовақниң чоң болуши, тилиниң чиқиши үчүн хелә вақит керәк. Бирақ һәқиқәтәнму қандақту-бир мөҗүзә йүз беридудә, 1946-жили туғулғиниға бари-йоқи үч-төрт ай болған бовақ бөшүктә йетип, «Назар» дегән сөзни ениқ вә очуқ тәләппуз қилиду. Әтиси болса, пүткүл авул турғунлирини хошаллиққа бөләп, узақ вақит һеч қандақ дериги болмиған Назарбекниң тағиси өйгә кирип келиду.

Демәк, Назарбек Қожамсеитовниң һәйран қаларлиқ қабилийитиниң асасида һәм тәбиәт әта қилған хисләт, һәм зеһниниң өткүрлүги, һәм көп жиллиқ әмгәк паалийити ятамду? Бу йеқи бизгә намәлум. Бирақ һәр еһтималға қариғанда, жуқурида бизгә ейтип бәргәнлирини җәмлисәк, у тәбиәттә камдин-кам учрайдиған зат, дәп хуласә чиқиришқа болидиған охшайду.

Әлвәттә, бу йәрдә һөрмәтлик гезитханлиримиз, муәллип мақалә қәһриманиниң әта қилған хисләтлирини ашуруп көрситип, униң мәнпийәтлирини қоғдаватиду, дегән пикиргә келиши мүмкин. Әсла ундақ әмәс, пәқәт Назарбек Қожамсеитов ейтип бәргән нәрсиләрла қәғәз бетигә чүширилди, халас. Мениңчә, бу мәсилидә мәхсус комиссия қуруп, тәтқиқатларни, байқашларни жүргүзүш әқилгә мувапиқ болар еди. Бирақ бу тамамән башқа мавзу. Ейтмақчи, Назарбек Серали оғлиниң тәхминлириниң һәқиқәткә нәқәдәр уйғун келидиғанлиғини пат-арида билип-байқаш имканийитигә егә болимиз. У кәминәниң тегишлик соалиға җававән, мошу жилниң ахирқи үч-төрт күнидә җумһурийитимизниң шәрқий-җәнубий регионида қаттиқ соғ болидиғанлиғини ейтти.

Шөһрәт МӘСИМОВ.

Алмута шәһири.