Тікелей эфир
Тікелей эфир
МАҢЫЗДЫ
  • Таным
  • 20 Қыркүйек, 2021

Дәм мен маркетинг

Жастармен, өзімнің құрдастарыммен жаңа технологиялар, денсаулық, оқу жайлы болашағымызды қалай елестететініміз туралы жиі сөйлескенді жақсы көремін. Студент болған соң бітіруші сыныптың оқушылары оқуға түсу, емтиханға дайындық бойынша әлеуметтік желіде сұрақ қояды. Кейде кездесу мүмкіндігі болса жолығып, олармен мамандық таңдау мен оқуға түсудің маңызы туралы сөйлесемін. Бізге мектепте «Денсаулықты сақтаңдар, одан асқан байлық жоқ» деп жиі айтатын. Темекі немесе басқа да зиянды заттарды тұтынудың болашағымызға жасаған қиянат екенін үнемі тәрбие сағатында айтушы едік. Бірақ, осы күні ол сөздерді есінен шығарған достарым мен осы сөздерді қаперіне де алмайтын қатарластарым туралы айтқым келеді.

Темекі – зиянды зат. Оның құрамындағы никотин адамды тәуелділікке әкеліп, санасын ғана емес, тыныс жолы мен өкпесін де зақымдайтынын талай рет естіген де, көрген де боларсың? Ал электронды темекі ше? Айналамда жалпақ тілмен айтқанда электронды темекі, негізгі атымен атаған-да вапинг, водистер, вэйп қаламдар, электрондық кальяндар деген құрылғыны тұтынатындар көбейіп кетті. Достарымнан бұл зиян емес пе деп сұрасам, «зиян емес, себебі бұл темекі емес қой...» дейді. Енді бірі: «Білмеймін, көшедегі жастардың бәрі қолына ұстап, құрылдатып тартып тұрғанына қызықтым. Заманауи зат қой» деп өзін ақтап алғысы келеді. Сосын осы бір  электронды темекі туралы зерттеп, оның денсаулыққа әсері жөнінде білгім келіп, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы мен интернеттегі әлемге танымал сарапшылардың деректеріне жүгіндім. Ол жайлы кейінірек баяндаймын.

Электронды темекі дегеніміз не? Бірінші соны біліп алайық. Электронды темекі сұйықтықты қыздырып, аэрозоль немесе ауадағы ұсақ бөлшектердің қоспасын шығарады. Электронды темекі әртүрлі формада және мөлшерде келеді. Көпшілігінде батарея, қыздыру элементі және сұйықтық сақталатын орын бар. Кейбір электронды темекі кәдімгі темекіге, сига-раға немесе түтікке ұқсайды. Кейбіреулер USB флэш-дискі-леріне, қаламдарға және басқа күнделікті заттарға ұқсайды. Электронды темекі көптеген атаумен белгілі. Оларды кейде «электронды сигаралар», «электронды кальяндар», «модистер», «вэйп қаламдар», «вапалар», «резервуарлық жүйелер» және «электронды никотин жеткізу жүйелері (ENDS)» деп атайды. Темекіні қолдану кейде «вапинг» деп аталады.

Электронды темекі қалай жұмыс істейді?

Электронды темекі әдетте құрамында никотин, хош иістендіргіштер және аэрозоль жасауға көмектесетін басқа химиялық заттар бар сұйықтықты қыздыру арқылы аэрозоль шығарады. Электронды темекіде қолданылатын сұйықтық құрамында никотин мен хош иістендіргіштер жиі болады. Бұл сұйықтықты кейде «е-шырын», «е-сұйықтық», «вапе шырыны» немесе «вапа сұйықтығы» деп атайды. Пайдаланушылар электронды темекі аэрозолін өкпеге жұтады. Бұл аэрозольді қолданушылар оны ауаға шығарғанда, көрушілер де дем ала алады. Демек бір адам темекі тартса, түтінін айналасында тұрғандар да жұтып, денсаулығына қауіп төндіреді.

Қатарластарым, жастар өзінің нақты қандай электронды темекіні тұтынып жүргенін білмейді. Қайдан алдың десем, интернет дүкендер мен арнайы дүкендердің атын айтады. Ақпарат іздеп жүріп бұл мәселе тек мені ғана қызықтырмайтынын білдім. Халықаралық БАҚ бетінде де қозғалып, ақпарат құралдары мен әлеуметтік желілерде оқушылардың мектептерде, оның ішінде аудиториялар мен жуынатын бөлмелерде JUUL кеңінен қолданылғаны туралы айтылады. JUUL деген – темекінің бір түрі.

JUUL – USB флэш-дискіне ұқсас электронды темекінің бренді. Басқа электронды сигареттер сияқты аккумулятормен жұмыс істейтін құрылғы, ол ингаляциялық аэрозоль алу үшін құрамында никотин бар сұйықтықты қыздырады. JUUL электронды сигареттерінде никотиннің жоғары деңгейі бар. Өндіруші-нің айтуынша, бір JUUL-де 20 кәдімгі темекі қорапшасы сияқты никотин бар. Бұл нико-тин тұздарын қолданатын, темекі өнімдерінде, оның ішінде электронды темекіде дәстүрлі түрде қолданылатын бос негізді никотинге қарағанда, никотиннің жоғары деңгейін деммен жұтуды жеңілдететін және аз қоздыратын электронды сигареттердің бірі.

15-24 жас аралығындағы JUUL қолданушыларының шамамен үштен екісі JUUL құрамында никотин бар екенін білмейді. Қазіргі уақытта Америка Құрама Штаттарында электронды сигареттердің ең көп сатылатын бренді болса да, басқа компаниялар USB флэш-дискілеріне ұқсас электронды темекі сатады. Мысалы, нико-тин жеткізетін MarkTen Elite құрылғысы мен JUUL-ге ұқсас марихуана жеткізетін PAX Era құрылғысы. USB-тәрізді электронды сигареттерден ата-аналар, тәрбиешілер мен денсаулық сақтау ұйымдары балаларды қорғау керек. Балалар, бұл құрылғыларға әуестенбеңдер! 

Электронды темекінің көпшілігінде никотин бар, әдеттегі темекі, сигара және басқа темекі өнімдеріне тәуелділікке әкеледі. CDC-тің жақында жүргізілген зерттеуі Америка Құрама Штаттарын-дағы бағаланған орындарда сатылатын электронды темекінің 99%-ында никотин бар екені анықталды. Кейбір электронды темекі жапсырмаларында никотин бар екені көрсетілмейді, ал құрамында 0% никотин бар деген электронды темекінің құрамында никотин бар екені анықталды. Никотин дамып келе жатқан жасөспірім миына зиян келтіреді. Ми 25 жасқа дейін дамиды. Жасөспірім кезіндегі никотинді қолдану зейінге, оқуға, баланың көңіл-күйіне және мидың импульсті бақылауды басқаратын бөліктеріне зиян тигізуі мүмкін.

Жаңа есте сақтау немесе жаңа дағдылар пайда болған сайын ми жасушалары арасында берік байланыстар немесе синапстар пайда болады. Жастардың миы ересек миға қарағанда тезірек синапс жасайды. Никотин бұл синапстардың түзілуін өзгертеді. Никотинді жасөспірімдерде қолдану болашақта басқа препараттарға тәуелділік қаупін арттыруы мүмкін. Темекі тартып, түтін шығару – өзіңді өртеп тауысумен тең.

Электронды темекінің басқа қандай қаупі бар?

Ғалымдар әлі де электронды темекінің денсаулыққа тигізетін әсері туралы зерттеу жүр-гізіп жатыр. Электронды темекі аэрозолінің кейбір ингредиенттері өкпеге зиян болуы мүмкін. Электронды темекі батареяларының ақаулары кейбір өрттер мен жарылыстарға себеп болды, олардың кейбіреуі ауыр жарақатқа әкелді. Балалар мен ересектер электронды темекі сұйықтығын жұтып, дем алып немесе тері немесе көз арқылы жұтып уланған. 

Хирург-дәрігер, доктор Вивек Х.Мерти баяндамасында жастар мен жасөспірімдердің мидағы тәуелділігі никотин әсерінен нашарлай түсетінін айтады. Электронды темекі-ден алынатын аэрозоль басқа адамдарды да зиянды химиялық элементтермен улауы мүмкін. «Америкалықтар электрон-ды темекі жастар мен жасөспірімдер үшін қауіпті екенін білуі керек», – дейді Мерти. 

«Кез келген темекі, оның ішінде электронды темекі денсаулыққа қауіп төндіреді, әсіресе жастар үшін қауіпті».

Бұл мәселемен күресу үшін Мерти электронды темекі сату бойынша заң қабылдауды, электронды темекі маркетингін реттеуді және электронды темекінің денсаулыққа әсері туралы зерттеулерді көп жүргізуді ұсынған.

«Бізге электронды темекінің құрамында зиянды химиялық заттар бар екенін және балаларға қолдануға болмайтынын түсіндіруге көмектесу үшін ата-аналар, мұғалімдер, медициналық қызмет көрсетушілер және басқа да қоғамда орны бар адамдар қажет», – деді Мерти.

Электронды темекі жемістер, кәмпиттер, жалбыз және ментол сияқты  әртүрлі дәмде болады. 2013-2014 жылдары жүргізілген зерттеулер көрсеткендей, электронды темекіні пайдаланатын жастардың көпшілігі алды-мен хош иістендірілген түрінен бастайды, ал жастардың электронды темекі қолдануының негізгі себебі – дәм. 2020 жылы электронды темекі қолданғанын айтқан жастардың көпшілігі хош иісті сорттарды қолданған (82,9%). 2020 жылы хош иісті электронды темекінің кез келген түрін қолданған орта мектеп оқушыларының арасында жемістер (73,1%), жалбыз (55,8%), ментол (37,0%), кәмпиттер, десерттер немесе басқа тәттілер 36,4% қолданылған.

2020 жылдың 2 қаңтарында АҚШ-тың Азық-түлік және дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету басқармасы (FDA) кейбір компанияларға рұқсат етілмеген жастарға арналған хош иісті электронды темекі мен хош иісті электронды сұйықтықты сатуға тыйым салу үшін қосымша шаралар қабылдаған. Бірнеше штат пен қауымдастық хош иісті темекі өнімдерін, соның ішінде ментолы бар хош иісті өнімдерді сатуды шектеді. Электронды темекі жарнамасы жастардың әлсіз психологиясына әртүрлі тақырыптар мен тактиканы қолдана отырып әсер етіп, жастардың басқа темекі өнімдеріне, оның ішінде темекіге деген ынтасын арттырады. 2016 жылы орта және жоғары сынып оқушыларының 69,3%-ы немесе 18 миллионнан астам жас электронды темекі жарнамасын көргенін айтқан.

Әлбетте, жарнама заманында бірдеңені жасырып қалу қиын. Бірақ, мұның зияны қандай екенін білсек, өз ағзамызға өзіміз қастық жасамаймыз деп ойлаймын. 

Нұрлыхан ЖҰМАХАН

«Ұлан» газеті, №38
21 қыркүйек 2021 жыл

1570 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз