• Таным
• 28 Қыркүйек, 2024

Ұлттық дәстүр мен заманауи мәдениет үндестік пе, қайшылық па?

Қазақстан – кең байтақ даласы, терең тарихы және сан алуан мәдениетімен ерекшеленетін ел. Көшпелі дәстүрлерден тамыр тартқан ұлттық мәдениет пен жаһандану толқынымен келген заманауи құндылықтардың арасындағы қарым-қатынас күн тәртібінен түспейтін өзекті тақырыпқа айналған. Дәстүрлі құндылықтар мен қазіргі заманғы мәдениет бір-бірімен қарама-қайшылықта ма, әлде олар бір-бірін толықтырып, үйлесім тапқан ба? Осы сұраққа жауап іздеп көрсек...

Қазақ халқының ұлттық болмысы ғасырлар бойы қалыптасқан терең дәстүрлермен тығыз байланысты. Көшпелі өмір салтынан бастау алған бұл дәстүрлер ұлттың құндылықтарын, рухани өмірін, қоғамның өзара қарым-қатынасын қалыптастырды. Мысалы, қазақ халқындағы қонақжайлық (қонақ шақыру) дәстүрі тек дастарқан жаюмен шектелмей, үлкенге құрмет, кішіге ізет, адамдар арасындағы байланыстарды нығайту секілді ұғымдарды қамтиды. Сол секілді бата беру дәстүрі де әр қазақ отбасының ажырамас бөлігі болып қала бермек. Дегенмен, қазіргі заманның жаңашыл-дықтары Қазақстан өмірінің ажырамас бөлігіне айналды. Алматы мен Астана сияқты қалалардың шапшаң дамуы елдің заманауи мемлекетке айналу жолындағы талпынысын айқын көрсетеді. Жаңа буын жастар жаһандық үрдістермен етене таныс, батыс музыкасы мен сәніне, әлеуметтік құндылықтарына ден қояды. Жаңа медиа кеңістігі де жылдам өзгеруде: цифрлық технологиялар, әлеуметтік желілер және жаһандық ақпараттық платформалар қазақ қоғамының мәдени өміріне айтарлықтай ықпал етіп жатыр.

Қазақстан жаһандық мәдениеттің тек тұтынушысы ғана емес, өндірушісі де бола бастады. Мысалы, Димаш Құдайберген сияқты әншілер дәстүрлі қазақ музыкасын заманауи жанрлармен үйлестіре отырып, әлемдік сахнада танылып жатыр. Қазақ киносы да заманауи режиссерлермен бірлесіп, халықаралық деңгейде мойындалып келеді. Әлеуметтік медиа мен цифрлық технологиялардың арқасында жаңа буынның қоршаған орта, гендерлік теңдік және саяси реформалар секілді мәселелерге деген көзқарасы күшейіп, белсенді диалог жүріп жатыр.

Көптеген қазақстандық үшін дәстүр мен заманауилықтың арасындағы қарым-қатынас қайшылыққа емес, үндестікке негізделген. Қазақтың қонақжайлық, үлкенге құрмет, қоғамдағы ынтымақтастық секілді дәстүрлі құнды-лықтары қазіргі әлеуметтік қатынастарға да ықпал етеді. Батыстың жекешілдік идеялары қаншалықты таралса да, отбасы және қауым құндылықтары әлі де басты орын алады. Мысалы, қазақтың тойында беташар, сырға салу сияқты дәстүрлер сақталса да, қазіргі заманғы диджей музыкасы мен фотобұрыштар сияқты жаңашыл элементтер де қатар жүреді. Тілдік жағынан да қызықты үйлесім-ділік бар. Қазақ тілі – мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болса да, орыс тілі, әсіресе, қала өмірінде маңызды рөл атқарады. Сонымен бірге, жастардың ағылшын тілін үйренуге талпынысы зор. Мемлекет бұл тепе-теңдікті сақтауға мүдделі.  Алайда, дәстүр мен заманауилықтың синтезі қиындықсыз жүріп жатқан жоқ.

Қазіргі урбанизация дәстүрлі құндылық-тарды әлсіретіп, тұтынушылыққа бағыт-талған қоғам қалыптасуы мүмкін деген қауіп бар. Жас ұрпақтың жаһандық мәдениетке көптеп бейімделуі кейбір ұлттық дәстүрлердің ұмыт қалуына әкелуі мүмкін деген алаңдаушылық та жоқ емес. Ауыл мен қала арасындағы алшақтық та өзекті мәселе. Ауылдық аймақтарда дәстүрлі құндылықтар сақталғанымен, қаладағы жастар арасында космополиттік көзқарас басым. Осы айырмашылықты жойып, тұтас ұлттық бірегейлікті қалып-тастыру маңызды міндет деп ойлаймын. Қазақстандық жастардың TikTok секілді әлеуметтік платформаларда сленгтерді белсенді қолданып, дәстүр мен мәдениетке қатысты сарказммен немесе юмормен пікір білдіруі – қазіргі қоғамдағы қызықты құбылыстардың бірі. Бұл құбылыс жастардың мәдени эксперименттерге деген ашықтығын көрсетеді. Сонымен бірге, кейбір адамдар арасында алаңдаушылық тудырады. Себебі қазақ жастарының ұлттық құндылықтарға қатысты сыны немесе күлкілі көзқарасы кейде дәстүрлердің мәнін жоғалтқандай көрінеді.

Жастардың сленг пен сарказмды қолдануы олардың заман ағымымен бірге тілдің өзгеруіне икемділігін білдіреді. Бұл TikTok-тағы қысқа видеоларда қарапайым тіл мен әзілге жақын ұғымдарды қолдану арқылы көпшілікке түсінікті әрі көңілді контент жасауға мүмкіндік береді. Қазақ дәстүрлерін әжуаға айналдыру кейде қоғамдағы шынайы мәселелерге назар аударудың бір тәсілі болуы мүмкін. Жастар үшін бұл белгілі бір деңгейде мәдени және әлеуметтік сын айту құралы. Дегенмен, мұндай тәсілдердің кейде дәстүрді құрметтемеу ретінде қабылданатыны да бар. Мысалы, тойдағы ұлттық дәстүрлерге немесе қазақтың әдет-ғұрыптарына күлкілі көзқараспен қарау кейбір аға буын өкіліне ауыр тиеді. Олар жастардың ұлттық құндылықтар мен мәдениетке деген жеңілтек қатынасын түсінбей, бұл қоғамдағы рухани байланыстарды әлсіретеді деп есептейді. Алайда, бұл үрдіс мәдениеттің толықтай ыдырауын білдірмейді. Керісінше, дәстүрлердің жаңа форматта өмір сүруі, сарказм арқылы олардың қайта ойластырылуы да мүмкін. Жастардың тілдік қолданысы мен интернеттегі  стилі заманауи қоғамдағы қарым-қатынас мәдениетінің өзгеруін көрсетеді. TikTok-тағы сленгтер мен сарказм мәдениет пен дәстүрге деген көзқарастың көпқырлы екенін дәлелдейді: бір жағынан, бұл – мәдени сын, екінші жағынан, жаңаша түсініп, жаңаша бейнелеу талпынысы. Қазақстанның XXI ғасырдағы даму жолы ұлттық дәстүрлерді сақтау мен заманауилықты қабылдаудың нәзік тепе-теңдігін көрсетеді. Бұл тепе-теңдікті сақтау – еліміздің заманауи қоғамға айнала отырып, өз түп-тамырынан ажырамауына мүмкіндік береді. Дәстүр мен заманауи мәдениеттің арасындағы үйлесімділік бір-бірін толықтырып, жаңа, қайталанбас ұлттық болмыстың қалыптасуына септігін тигізіп жатыр.

Нұрлыхан ЖҰМАХАН
Суретті автор ЖИ көмегімен салды

«Ұлан» газеті, №39
24 қыркүйек 2024 жыл