- Таным
- 04 Қазан, 2024
Қырық құбылған құндылық
«Қазағым соңғы қойын сойса да, той жасамай тұра алмайды». Бұл – халқымның ғасырлар бойы қанына сіңген қасиеті. Той – қызық, той – думан. Ел болып, жұрт болып көпшілік тойлайтын, күнтізбеде қызылмен белгіленген «Тәуелсіздік күні», «Республика күні» сияқты көптеген ресми тойлар бар. Олардың мәні де, жолы да түрлі-түрлі. Шілдехана, бесік той, бір жасқа толу, сүндет той, тілашар, мектеп бітіру, туған күн, мерейтойлар... Бұл – әр отбасы шама-шарқынша өткізер қуаныштар. Осынау той атаулының ең айтулысы – қыз ұзатып, келін түсіру тойы.
«Той-той, тойыңыз...»
«Күйеу келтір, қыз ұзат, тойыңды қыл».
Абай
«Айтпаса сөздің атасы өледі». Біздің де той жасаудағы көңілге көлеңке түсіріп, көзге оғаш көрінер «заманауи» дәстүрлердің бабалардан бермен ғасырлар бойы қалыптасқан салтымыздан мүлде аулақтап, әлде Батыс, әлде Шығысқа еліктеп-солықтаймыз деп адасып бара жатқанымыз. Қазіргі білеріміз, қалалық тойдың соншалықты көптігі, аптаның демалыс күндерінде тойхана таппай, кейбір жұмыс күндерінде де тойлайтын болдық. Қалаларда не көп? Жарқ-жұрқ еткен салтанатты сарайлар көп. Шаһардың ішінен орын таппай, қаладан шығар үлкен жолдардың екі жағына тізіле орналасқан дөңкиген-дөңкиген бес жүз-алты жүз кісіге дейін сыйғыза беретін мейрамханалар көп. Бәрібір той жасайтын болсаңыз, кемінде 20–30 күн бұрын барып, тапсырыс беріп, кепіл ақшаңызды ұстатып қоюыңыз керек. Әйтпесе орын таппай опық жейсіз. Келін түсіру немесе ата-бабаларын еске алып, құран-қатым оқыту, болмаса қайтқан әке-шешесінің, ең бір ет жақыныңның жылдық асын беру, сондай-ақ халқына, еліне еңбегі сіңген азаматтардың дөңгелек мерейтойын керемет мейрамханаларда өткізіп жатса, кім дау айтар? Жоғарыда айтылған баланың бір жасқа толғаны сияқты отбасылық қуаныштарды да мейрамханаларда өткізуге құмарттық. Мұндай қуаныштарына ағайындарын ғана жинап, өз шаңырағында өткізуге болады ғой. Қаладағы той жайы осылай болса, ауылдағы ағайындар да соңғы жылдары біраз «жаңалыққа» қол жеткізіпті. Ауылда арнайы тойханалар болмағандықтан, тойларының біразын мейрамханалары бар, тойханалары бар жақын қалалар немесе облыс, аудан орталықтарына барып өткізетін үрдіс пайда болыпты.
Ауылды қайдам, қалада той өткізу той иесіне пәленше миллион теңгеге түсетінін көріп жүрміз. Тіпті бала-шағасын той басқарумен асырап жүрген кәсіби асабалар қазір 1–2 миллионға әрең келісетін көрінеді.
Ағыл-тегіл шашып жатқан һәм барлық мейрамхана, тойханада түтін үзбей өтіп жатқан тойларға қарап, «қайран халқым, етегіңді жиып, еңсең көтерілген екен-ау» деген оймен іштей марқаясың. Ал кәсібін, нәсібін жөнге келтіріп алған бүгінгі байлардың, олигархтардың аяқ алысы тіпті ала бөтен. Олар тіпті той қонақтарының көңілі үшін бергі Ресейді қойып, мұхиттың арғы жағындағы айтулы әншілер мен музыканттарды доллар мен еуроларын судай шашып жүріп, шақыратыны да өтірік емес. «Аттыға ілесем деп, жаяудың таңы айырылады» деп, «Кедей бай болсам дейді, бай Құдай болсам дейді» дейтін мына заманда кедей орташаға, орташа байға еліктеп әуре.
Сонымен, барлық мейрамханада дүрілдетіп той өткізіп жатқандардың бәрі бай әлде байшікеш пе? Жоқ, әрине...
Менің бір досым «Өз қазағыңның қонақжайлық, дарқандық сияқты қасиеттерімен бірге, мақтаншақтық, қызақойлық, іштарлық, даңғойлық сияқты жаман қасиеттері де жетерлік» деген пікірі үшін оған келіспейтінімді айтып едім. Қазір оның кей сөзінде шындық барын сезіне бастағандаймын.
«Ағайыннан атым озсын» дейтін бәскелестік, «бір көрініп қалайын» дейтін мақтаншақтық, «Етегім бе, жеңім бе, Пәленше менің теңім бе?» дейтін даңғойлық оларды жетелеп әкеліп, «мал шашпаққа» ұрындырады. Қолындағы қаржысын, өз малын шашса, арман не? Сорлағанда банктерден миллиондап несие алып, қарыз қамытынан құтыла алмай, «Үрерге иті, сығарға биті жоқтық» күнін кешеді. Сондықтан «ел қалай көшеді» деп, далақтап ілесе бермей, «көрпеге қарай көсілуді» қашан үйренеміз, ағайын?
Тойды шамасына қарай жасауды дініміз де қолдайды. «Сахих хадистерінде» Әнас ибн Маликтен имам Әбу Дауд сахаба риуаят еткен хадисте Мұхаммад (с.ғ.с.) Абдур-Рахман ибн Бауф сахабаның үстінен запран (өсімдігінің) сары ізін көріп: «Бұл не?» деп сұрағанда, сахаба: «Мен бір әйелге үйленген едім», – деді. «Құтты болсын! Бір қой болса да сойып, той жаса» дегенді айтады. Қой сойса да, тай сойса да, қосылған қос тілек үшін қуанғанға не жетсін. Бала кезімізде баласын үйлендірмек болған жігітке құрдасы:
«Той-той, тойыңыз,
Бір қой болса да сойыңыз.
Оған шамаң келмесе,
«Той» деп ауыз ашпай, қойыңыз», – деп әзілдегені есте қалыпты. Бұл «қалайда қуаныштың ырымы жасалсын» деген сөз екен ғой.
Өткен жылы байлығы шайлығынан көп аса қоймайтын қарапайым жұмысшы жігіт қызын ұзатып, шама-шарқынша той жасады. Үйінде... «Алуан-алуан жүйрік бар, әліне қарай шабады» деп, онысын жөн санадық. Қызы аттанарда аппақ шағаладай той көйлегін киіп, күйеу жігітпен бірге тағы да аппақ сүттей қарапайым екі жеңіл машинаның ұзындығындай лимузинге отырып, қала аралауға аттанды.
– Өмірде бір көретін қызығы ғой. Қарызданып-қармансам да, қызымның біраз тілегін орындадым. Әттең, айтулы мейрамханада той жасай алмадым», – деп әкесі сырын айтып еді.
Әке-шеше, шіркін, қыз тілегін шама-шарықтарынша орындады-ау, бірақ қыз, шіркін, олардың тілегін, тіпті сенімін орындай алмады... Кішкентайымен бір жылдан соң төркініне оралды...
Құдалыққа асыл тасты алтын-күмістерді, қымбат киім-кешектерді айтпағанда, құдаларға сәйгүліктей жұтынған «Мерседес», «Джиптер» жүрген, асып-тасқан байлардың арасындағы тойдың да куәсі болғанымыз бар. Алайда арада апта өтпей, байлардың ұл-қызы ажырасып тынды. Себебі жас келін ата-енемен бірге тұрғысы келмейді екен, оған жаңадан керемет үй, келісті жаңа машинаны алып бермесе, өзін бақытты сезіне алмайды екен. Жалғыз ұлдан тіріде айырылып, келін қолынан бір кесе шай іше алмайтынын білген «ескілікті» қайын ата келінін төркініне бірден қайтарыпты.
«Қорқамын, бүгінгі жас балалардан» дегендей, қазір ата-енемен бірге тұрғысы келмейтін қалалық қыздардың көбейіп бара жатқаны ұлттық құндылығымызды ұмытып бара жатқанымыз үшін ғана емес, жан дүниеміздің астан-кестен өзгеріске ұшырап бара жатқаны үшін қорқамын.
Ал бүгінгі заманның тойларын өткізуде бабаларымыздың әбден қалыптастырған дәстүрлерінің көбі ұмытылды немесе танымастай ғып өңін айналдырып алдық. Сондықтан құда түсуден бастап, келін келтіргенге дейінгі қайта сұрыптап, озығын алып, тозығын ысырып, бүгінгі тілмен айтқанда, реформалайтын уақыт жеткен сияқты.
Ұлын ержеткізіп, қызын бойжеткізген әр ата-ана ұрпағын жалғастырар өмір заңымен ұлды үйлендіріп, қызды тұрмысқа беруге мүдделі. Бұрындары ата-ана жастардың еркінен тыс құдаласып, оларды еріктерінен тыс үйлендірсе (не құдіреті барын кім білген, «түсінісе алмадық немесе ата-енем жайсыз болды» деп келін төркініне кететін, не «сүймейді екенмін» деп келіншегімен ажырасатындар ілуде біреу болмаса, кездеспеген ғой), бүгін ол заман келмеске кеткен.
Дәл осы арада кешегі, бүгінгі отау құруға орай қазақы салт-дәстүрлерді еске түсіре кеткен артық болмас. Себебі бұрынғы дәстүрлерді сақтағандар түсінік те өзгеріп бара жатыр. Қазіргі заман жастары өздері табысып, отау тігіп, бір шаңырақ астында тұруға сөз байласады. Әнеки, бұл келісімді естіген ата-ана қыздың үйіне жаушы аттандырады. Бұл кісі той кезінде де, одан кейін де бас құда атанады. Жаушы қыз әкесінің келісімін алып келген соң, аға-жеңгесі, қазіргі кезде тіпті әке-шешесі де келіп, сөз байласады. Құдалықтың қызығы да осы тұстан басталмақ. Құда түсу тойына екі жақ та қызу даярлыққа кіріседі. Әрине, бүгінгі қыз-жігіт бір-біріне уәде берген соң ғана жүргізілер шаруа. Екі жақ келіскен күні жігіттің әке-шешесі, ет-жақын ағайындары қыздың үйіне тарту-таралғысымен келеді. Қыз ұзату, келін түсіру сынды үлкен тойлардың бұл құда түсу бастамасы, кіріспесі іспетті. Міне, осы думан үстінде болашақ келінге сырға салу дәстүрі жасалады. Бұл – бойжеткеннің басы бос емес дегеннің белгісі. Бұдан кейін «құйрықтай жұғымды, бауырдай бауырмал болайық» деген ниетпен екі жаққа да құйрық-бауыр жеу ырымы жасалады.
1885 жылы Семейдің губерниясына қарайтын бес уездің игі жақсыларының басын қосып, Абай төбе би болатын, әрі жазуына қатысқан Қарамола съезінің Ережесінде: «Құдалық ережесі – құда түсіп, құйрық-бауыр желінгеннен кейін» деп бекітіледі. Бұл ресми неке қиюға дейінгі жас отбасының дүниеге келуінің бұлжымас дәлелі іспетті.
Қыз ұзатар уақыт та жетеді. Қазіргі кезде біздің келін түсіру кезінде айтылып жүрген «Жар-жарымыз» бұрын, міне, қыз ұзатылар сәтте айтылатын дәстүр болған. Ауылдың сал-сері жігіттері қыз отауының сыртынан атпен келіп, «Жар-жар» айтады. Әзіл-қалжыңы аралас дегендей, базынамен қоса, төркін жұрты үшін алаңдамау жайы да айтылады. «Жар-жар» қалыңдық пен жігіттердің айтысы түрінде өткен.
Жігіттер:
Бір толарсақ, бір тобық санда болар,
жар-жар.
Сыбдыр-сыбдыр жапырақ талда болар,
жар-жар.
Әкем-ай деп жылама, байғұс қыздар,
жар-жар.
Әке орнына қайын ата сонда болар,
жар-жар.
Қыздар:
Жазғытұры ақша қар жаумақ қайда,
жар-жар,
Құлын-тайдай ойнаған оң жақ қайда,
жар-жар.
Қанша жақсы болса да қайын атам,
жар-жар,
Айналайын әкемдей қайдан болсын,
жар-жар.
Осындай айтыстың соңында ұзатылатын қыз оларға әке-шешесін, іні-сіңлілерін тапсырса, жігіттер оған бақытты тіршілік тілеген. Бойжеткен ауылдас-замандас жігіттерге арнайы кестелеп тіккен қол орамалдарын ескерткішке үлестірген.
Келінді болашақ отбасы – қайын жұртының үйіне дейін атпен әкелмей, бір белегірдің астынан жеңгелері мен қайын сіңлілері бетін жауып, жетелеп әкеліп, көпшілікке сәлем салдырған. Бұл ата-енесіне, барша қайын жұртына жасаған құрметтің белгісі еді.
Арнайы жыршы келіннің «беташар» дәстүрін жасап, бетін ашпай, оның дидарын ешкім де көре алмаған. Беташардың негізгі мақсаты – келінге ата-енесін, қайын-қайын аға, қайын сіңлісі сияқты туыстарын және жаңа жұртпен таныстыра отырып, «Келін келді, көріңдер, көрімдігін беріңдер» деп, таныстырғаны үшін көрімдік алады. Кім бастамашы болса да, қазір құптарлық дәстүр қалыптасыпты. Көрімдікке жиналған қаржыны жыршы жас отаудың игілігіне ұсынып жүр. Міне, озық дәстүр деп осындайды айтса керек.
Шашу шашылып, келін құрбы-жеңгелерімен отауына кірген. Ал қазір қосағы, күйеу жолдасы және қыз жолдасымен мейрамханадағы арнаулы орындарына жайғасады.
Келген құдалардың ақшасын молырақ алып қалу үшін пысықай әйелдердің ойлап тапқан «кемпір өлді» сияқты дөрекі «дәстүрлердің» қаншалықты қажеті бары түсініксіз.
Иә, халқымыздың ұрпағына екшеп-сұрыптап қалдырған қазынасындай салт-дәстүрімізді айтқандағы мақсат – осыларды қайталайық, қалпына келтірейік деп емес, ұмытылып бара жатқан негізгі салттарды еске сала отыру... Мүмкін...
Сонымен, той басталады. Осы бір негізгі той дастарқаны басында өтетін думанды кештерге байланысты келелі мәселелер жетерлік.
Жазушы, профессор Марат Байділдаұлы «Той реформасы» («Алматы ақшамы», 16 тамыз, 2024 жыл) деген мақаласында: «Қазақтың тойларында екі ысырап бар, ол – уақыт ысырабы мен дастарқан ысырабы» депті. Өте орынды пікір.
Кім-кімге болсын, ең қымбат дүние – уақыт. Ауылды жердерде ең кемі 2–3 сағат кешікпей той басталмайды. Кешкілік мал жайғарып, сиыр сауып дегендей себептер жетерлік. Жұрт жиналған күнде «халқының қамымен жүрген» әкімдерді тосады. Олар қадірін арттырғысы келе ме, әйтеуір, қолы тиіп келе алса, жұртты тостырып қойып, ең соңынан келеді. Қалалы жерлерде айтылатын жалғыз себеп бар. Ол – кептелек. Бір қызығы, жұрт жаназаға, қатым түсіргенге, жиынға кешікпейді. Демек, «Той кеш басталады ғой» дейтін салғырттық. Той қай уақытта басталуға тиіс болса, автокөлік кептелегі де тәуліктің әр кезеңінде әртүрлі болатынын жұрттың бәрі біледі. Тойға келуші соны ескеріп, есепке алуы қажет қой. Уақыт – әр күні, әр сағаты, әр минуты қайта оралмайтын, соның әр сәті әркімнің өмір жолында өз әсерін қалдыратын, көзге көрінбейтін қымбат қазына. Ағайындардың уақыттың қадірін білмейтіні өкінішті.
* * *
Жақында ғана ұйғыр көршімнің мерейтойында болдым. Біздегідей үстелді майыстырардай дастарқан емес, өте жұпыны. Кісі басына дәл есептеп қана әзірленген тағам түрлері. Бәрі де дәмді. Тоймай қалған ешкім жоқ. Әрі той тарқағанда дастарқанда желінбей, ішілмей қалған көп асты байқамадым...
Кезінде Ыстанбұл шаһарында түрік азаматының үйлену тойында болғаным бар. Онда да аста-төк молшылықты көргенім жоқ. Арақ-шарап болмаса да, жұрт әнін айтып, биін билеп жатты. Ең бір көңіл аударарлық ерекше дәстүрлері – тойға тартуын, қалыңдық пен күйеу жігітке ұсынулары еді. Ақшаларын жіпке тізіп алып, биге шыққан кезде қалыңдықтың мойнына іліп кете береді...
Басқа да жұрттардың қуаныш дастарқандарына қатысқан кездер болды. Алайда біздің қазақ сияқты ысырапқа барып, ағыл-тегіл шашылғанын көрген емеспін.
Біздің далалық һәм қалалық тойларымыздың қалай өтетінін бәріңіз де көріп жүрсіздер. Ауылда да қазір жақын ірі елді мекендердегі мейрамхана, кафелерде тойлауға кезекке тұратын болыпты. Бір көрініп қалғысы келетіндер ірі қараға қоса, бір-екі қой соятын болыпты. Мұның бәрін бір тойда жеп тауысу мүмкін емес деген сөз. Ысырап. Қалалық ағайындар қазір кафе сияқты арзандау орындардан гөрі, айтулы тойханалар мен сән-салтанаты жарасқан қымбат мейрамханаларда тойлауға бейім. Дастарқанға не қойылмайды дейсіз. Қазақы тағам түрлерін қойғанда, қалайда бұрын-соңды дәмін татып көрмеген басқа жұрттың тағамдарына да орын табылады. Тағам түрлері толған табақ-тәрелкелер иық тіресе орналасады. Басқасын қойғанда, түрлі-түрлі жасаған 8–9 түрлі салат атаулының көбіне ешкім ерін тигізбейді. Ешкім оларды дорбаға салып, әкете алмайды. «Ит жемі» де бола алмай, қоқыс жәшігіне кетеді. Біріншіден, обал, екіншіден, ысырап, үшіншіден, қазақы дарақылық. Тойханалар мен мейрамхана иелері мейлінше көбірек пайда табу үшін кісі басынан 20–25 мың теңге болатындай азық түрлеріне тапсырыс бергізеді.
Ойпыр-ай, осы біз қашан ес жияр екенбіз.
Қазіргі тойлардың ең басты жан қинағышы – үзілісте ойналатын музыка. Ғылымның айтуына қарағанда, кісінің жүйкесін жұқартпайтын музыка ма, басқа да бөгде дыбыс атаулы ма – күндіз 50, түнде 40 децибелден аспауы керек. Өкінішке қарай, біздің тойларымызда музыканттарымыздың гүрілдеткен, гүжілдеткен тежеусіз саздары шамасы 100 децибелден кем бола қоймас-ау.
Той қонақтарын дарақы музыка мен эстетикалық талғамнан жұрдай, әркім өзінше қисаңдаған тобыр болып тыпырлаған биден шаршайды. Ол аз болса, ауыздарына келген анекдоттарын жөнді-жөнсіз көпіртетін қылжаққой асабалардың ауыздықсыз кеткен «өнерін» қосыңыз. Олардың көпшілігі 40–50 кісіні ортаға шығарып, үш-төртеуін сөйлетіп, уақыттың көбін би мен әзіл-қалжыңға арналған шоуға қалдырады.
Осыған қарағанда, кезіндегі дәстүр бойынша жасамыстардың жанын қинамай, олар үшін дастарқанды бөлек, түс кезінде жайса дейтін ой келеді. Ал жастар кешкілік шаршағанша, шамасы келгенше әзіл-қалжыңын айта берсін, есі танғанша билей берсін. Би дегеннен шығады-ау, музыка ырғағына бағынған біркелкі қимыл болса екен-ау. Әркім білгенінше, қолынан келгенше ербеңдеп бағады. Эстетикалық сүйсінтер қимыл жоқ. Ала топыр.
Иә, ағайын, «Той-той, тойыңыз» деп халқым әнге қосқан қуаныштар мол болғай, алайда бәсекемен барын шашып, салт-дәстүрімізді түрлендіреміз деп жаныңа түрпідей тиер «жаңалық» ойлап таппай-ақ, сабамызға түссек деймін.
«ТОПЫРАҚТЫ ӨЛІМ»
ҚАЙДА ЖОҚ
«Біреудің кісісі өлсе, қаралы ол».
Абай
«Күн мен түннің мәңгілік кезектесе ауысып келе жататыны – табиғаттың бұлжымас ақиқаты. Адам жаратылысының да өмір мен өлім болып орын ауыстыратыны да сондай шындық. Иә, адам баласы жарық дүние есігін ашып, өмірге келгенде ерте ме, кеш пе, әйтеуір, өлу үшін келеді екен. «Күлсең, өлімге күл, бәрібір басыңа келмей қоймайды». Бабаларымыз бұл табиғи құбылысқа философиялық тұрғыдан қараған ғой. Өмірдің ең соңғы сапары өлімге де үреймен емес, қорқу-үркусіз, былайша айтқанда, әрқайсымызды оған оптимизммен қарауға тәрбиелеген ғой. «Тәнің өлгенмен, жаның тірі, яғни рухың мәңгілік» дейді.
Кеңестік идеология: «Өлдің біттің, топырақсың» деп үйретті. «Өлдің Мамай қор болдыңның» кебі. Ислам шариғаты о дүниенің, яғни мәңгі тірі екінші өмір барын айтады. Жаратушының алдына барып, тіршілігіңде қандай сауапты іс тындырдың, күнәлі, теріс қылықтарың қаншалықты – бәріне есеп береді екенсің. Қазір ғылым да адам жанының өлмейтінін, тек тәннің өлетіні туралы тиіп-қашып айтып жүр. Әртүрлі дәлелдер айтады. Демек, өлім дегеніміз – о дүниедегі екінші өмір. Өлімнен қорықпайтындар – осы сенімді ұстанғандар.
Құран Кәрімнің «Әнғам» сүресінде «Өліктерді Алла – тірілтеді, сонан соң олар Құдайдың қарамағына өтеді...» (36) дейді. Сондай-ақ «Ғимран» сүресінде «Құдайдың бұйрығынсыз пенде өлмейді...» Егер біреу бұл дүниенің қамын тілесе, оған осы дүниенің игілігін, егер біреу о дүниенің несібін тілесе, оған ақыреттің игілігін береміз...» (145) деп жазылған.
«Өлім», «қаза» деген өте суық, ызғарлы сөз болса да, өмір мен өлім бірінен кейін бірі бұлжымай жалғасатын процесс болғандықтан, той-думан туралы сөз қозғағандықтан, қаза, топырақты өлім туралы да, адамды мәңгі мекеніне шығарып салуда да қандай дәстүрді қолданып жүрміз, осы бір жағдайда қандай келелі мәселелер бар? Міне, сондықтан бұл мәселе жөнінде де оқырманға ой бөлісуді жөн санадым. Ең бастысы, жұртымыз түгелге жуық ислам дінін ұстанғандықтан, о дүниеге де мұсылмандық салтпен аттанатындықтан кеңесе отырған артық болмас.
Жұбан ағам айтқандай, «Мың өліп, мың тірілген» қазағым бодандық кезеңде материалдық тұрғыдан ғана емес, моральдық, рухани тұрғыдан да озбырлықтың құрбаны болды. Атеизмнің асқындап тұрған шағында ислам дінін мүлде жойып жіберу мақсатында мәскеулік билік, ең алдымен, мешіттерді құлаттырып, имам, молдалардың соңынан шырақ алып түсті. Мен туған аудан орталығында көк күмбезді үлкен мешіт болған екен. Күмбезі мен күміс айлы мұнарасын, тіпті ішінде дінбасы уағыз айтатын михрабына дейін түгел тас-талқан ғып бұздырып, әсем безендірілген, өрнектеп өрілген қабырғаларын құлатуға сол кездегі пысықайлар қимапты. Біз мектеп шәкірті болып жүрген бұрынғы мешіт ғимараты аудандық мәдениет үйі болып тұрды. Қайран, киелі сарайда коммунистердің айтулы жиындары өткізіліп жүрді.
Ал имам ғана емес, молда атаулыны есебін тауып, түрмеге қамады, жер аударды. Тіпті о дүниеге аттанғандардың жаназасын «Құл-һұу-Аллаһуды» үш қайталайтындар жасырып шығарғанына куә болғанбыз. Ауылымыздағы діни сауаты бар соңғы молдамыздың жергілікті және көрші ауылдардағы қайтқан кісілердің жаназасын шығарып беруге жасырын болса да барғаны үшін бірнеше дүркін ескерту алып, ақыры шалғайдағы қой фермасына қойшылыққа «жер аударылғаны» да есте. Ол – өткен шақтың «өгіздің мұрнын жұдырықпен тескендей» ноқай тәртібі.
Қазір, шүкір, әр ауылда дерлік мешіттер бой көтерді. Мешіттерді түгелге жуық медреседен білім алған жас жігіттер – имамдар басқарады. Олар парызын орындап, әр жиында уағыз айтып жатады. Бәрекелді, бұл да болса сенім бостандығына жол ашқан тәуелсіздіктің арқасы. Тәуелсіздіктің көк туын көтере салып, Ата заңымызға сенім, яғни діни бостандығы бар мемлекет ретінде жазылды. Алайда «Құдай біреу, оған баратын жол әртүрлі» деген сөз ұстанымдарын тықпалаған діни ағымдар да, діни бостандықтарын пайдаланғандар жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтай қаптады. «Жиырма миллиондай ел халқының негізі қазақтар десек, солардың 30 пайыздайы төрт мыңнан астамы тіркеліп алған түрлі діни ағымдарға мүше болып, мұсылмандықты тәрк еткендер екен.
Біреулер ұлы сүндетке отырғаннан кейін: «Ұлым мұсылман болды» дейтін әдет пайда болыпты. Әкесі мұсылман, анасы мұсылман перзент «дінсіз» болып тумайды ғой. Ол да дүние есігін ашқан сәттен мұсылман. Осы мұсылман болып туған кейбір қандастарымыздың басқа ағымдағылардың азғыруымен, азын-аулақ қаржыға бола немесе гипноздық арбаудың әсерінен дінін сатып, өлерінде басқа бір сеніммен көрге кіруі өкінішті-ақ.
– Иса пайғамбарды білесіз бе? Адамзаттың бұл жалғандағы, о дүниедегі «тіршілігіне» ең дұрыс бағдар бере алатын осы Иса пайғамбар. Оны тереңірек танып, біле түсуіңіз үшін мына кітапты оқыңыз. Сауап үшін сізге тегін ұсынамын.
Бұл – «Иегова куәгерлері» миссионерлерінің үгіті.
– Біз сияқты тіршілік иесін сойып, етін жейтініміз адамгершілікке жата ма?
Бұл – кришнаит миссионерлерінің сөзі. «Өсімдік атаулы жан-жануарлардың қорегі үшін, ал жан-жануарлар адамзаттың қорегі үшін жаралған» дейтін мұсылмандық ұстанымымызды қалай жоққа шығарамыз? Қалай болғанда да күн демей, түн демей көше кезіп, есігіңнің қоңырауын қағып, жүргізген үгіт-насихаттың әсері болса керек, мұсылман болып туып, мұсылман болып ержеткен біраз қыз-жігіттеріміздің бөтен діни ағымдардың жетегіне ілесіп кететіні шындық. «Қаралы қатындай» басынан бақайына дейін қара киіммен тұмшаланған қыз-келіншектер мен шолтиған шалбар киіп, бет-аузын жүн басқан жігіттерді әр көшеден көретін болдық. Олардың өз сеніміне үзілді-кесілді берілгені соншалық – бастауыш сыныптарында оқитын қыздарының да басын тұмшалап, ұлдарына шолақ шалбар кигізе бастады. Бұған заңмен тыйым салынса да, ортақ ережеге бағынғысы келмейді.
Ал енді әртүрлі діни ағымдардың ішімізге кеулей енуінің себебі неде? Мұндай миссионерлер кімнің тапсырмасын орындап жүр? Әлде осынау ағымдардың басшыларының мақсатына қызмет етіп жүр ме? Мұны да жоққа шығаруға болмас. Негізгі бүлдірушілер, елімізді жегі құрттай іштен ірітушілер мұхиттың арғы-бергі жағындағы «жанашырлар» екені даусыз. Миллиондап қаржысын шашып, миссионерлерін даярлап, жолға салғандағы мақсаты – асты-үсті байлыққа толы қазақтың жерінен түптің түбінде үлес алып қалу. Әйтпесе пәленше діннің таралуы үшін олардың жанталаса қимылдап жүрмегені белгілі. Бір отбасыда әке – мұсылман, шеше – христиан, ұл – кришнаит, келін иегова куәгері болып, бірін-бірі ұғудан қалған жайды да естідік. Әке сорлының татар дәмі таусылғанда шешенің айтқаны болып, ол жазғанды христианша ағаш табытқа салдырып, жерлепті. Бұл – бүкіл елді іштен ірітудің кішкентай ғана отбасылық көрінісі.
Көпшілікке қай саладан да еркіндік берген дұрыс шығар, алайда аса күрделі де жауапты дін мәселесіндегі еркіндік жараспайды. Бұл – жүректі әлсіретіп, жанды жаралайтын шетін мәселе.
Бұдан оннан астам жыл бұрын үкімет діни қауымдастықтарды қайта тіркеуден өткізуді қолға алғандай еді. Нәтижесі байқалмайды. Әлде алмаса ішкен астары бойларына батпайтын шенеуніктер «бармақ басты, көз қыстымен» көбін-ақ қайта тіркей қойды ма екен?!
* * *
Ислам дінінде марқұмды о дүниеге аттандыру үшін оны шығарып салушы туған-туыстарының бірнеше парызы бар екенін міндеттейді. Олар: мәйітті мәңгі мекеніне жуындырып-шайындырып, тазалап аттандыру, оны кебіндеу; жаназасын шығару; марқұмның қарызын өтеу рәсімдері.
Жеріміздің ұлан-ғайыр кең болуына баланысты оны мекендеген халқымыздың мәйітті жерлеу тәсілдерінде өзгешелік бар. Топырағы тығыз жерлерде – лақат, жандама түрлері қолданылса, жері құмдауыт, саздау болса, тік жарма түрлері қолданылады. Тік жарманың төрт қабырғасына кірпіш қаланады. Қандай тәсілмен мәйіт жерленсе де, марқұмның иегін таңып, басын құбылаға қаратып, оң жағынан жатқызу барлық жерде бірдей деуге болады.
Ислам діні тарағанға дейін ғана қазіргі қазақ жерінің әр қиырынан жерлеу салттарынан айырмашылық байқалады екен. Әр өлкеден табылып жатқан «алтын адамдарды» жерлеу түрлері де бір-біріне ұқсамайды. Көбінің жүзін құбылаға, аяғын солтүстікке қаратып жерлейді. Шығыстың Шіліктісінен табылған диаметрі шығыстан батысқа қарай 77, оңтүстіктен солтүстікке қарай 71 метр болатын көне сақ дәуірі қорғанының жасын ғалымдар біздің жыл санауымызға дейінгі VІІ–ХІV ғасыр, яғни ең көне патша қорымы деп анықтапты. Қабір бұрын тоналса да, ғалымдар мәйіттің басы батысқа қараған деп мөлшерлейді. Жерімізге мұсылман діні тарағанға дейін де қаза болған кісілерді әулеттік сағана тамға – ерлерге, әйелдерге, балаларға арналған «сүйек қосу» деп аталатын салттың қазақтың көп жерінде болғанын жазушы, ғалым Ақселеу Сейдімбек «Қазақтың ауызша тарихы» деген еңбегінде дәлелдеп жазыпты.
Ал енді марқұмның басына үй тұрғызу немесе зиратын жинау үрдісі әр өңірде әртүрлі. Қалалы жерлерде басына көк тас қойып, сыртын темір, шойын сияқты металдармен шарбақтау дәстүрі басым. Мұнда да жай ескерткіш тастар қоятындардан басқа, алып көк тастарды (гранит) әкеліп қоятындар да баршылық. Бұл көрініс әсіресе Алматы қорымдарына тән. Біздің қала тұрғыны атанған кезде Көктөбедегі қорымға жол салынып, жер беріп, жерлеу рәсімдерін өткізуге жауапты кеңсе салып, бұл шаруаны реттегендей болып еді. Содан бергі жарты ғасырдан астам уақыт ішінде жөн-жосықсыз алып жартас-ескерткіштерді орната берудің кесірінен ол Көктөбеде ине шаншар жер қалмағандықтан, 2-Көктөбе ашылды. Оның да сай-саласы зиратқа толды. Бұрындайдың жазығынан ашылған қорым да пәлен жүз гектар жерді алып жатыр. Тау бөктерлеп жатқан қорымдарға сан жетпейді. Үлкен қаладан мәңгі мекеніне аттанып жатар адамдардың да көбейе берері заңды. Ал ауыл, кенттердің жанындағы зират қорымдардың қарасы да сол ауылдардың өзінен үлкейіп барады.
Не істемек керек? Ірі қалалардың жанынан мәйіттерді өртейтін крематорийлер салу қажет дейтін әңгіме де шыға бастады. Алайда тұрғындар санына шаққанда әлемдегі жері ең үлкен ел ретінде әрі діни сенімнің арқасында әзірге әке-шешесінің, жақын туысының сүйегін өртете қояр кісі табылмас.
Қазіргі кезде өркениетке ертерек қол созған кейбір елдер сияқты мемлекетіне, халқына, ұлтына сіңірген ерен еңбегімен танылған ұлы тұлғаларға арналған айырықша қабірістан-пантеон Астана маңынан ашылды да. Ондай пантеонды Алматы, Шымкент сияқты ірі мегаполистердің жанынан ашу жиі-жиі сөз болып жүр. Бұл да қорымдарды мейлінше ысырапсыз пайдалану проблемасын шеше алмайды. Қайта қалтасы қалың әркімі-ақ әкесінің не туысының «данышпандығын» қаржысын шашып жүріп, «дәлелдейтіндеріне» күмәнім жоқ. Біз сияқты жемқорлық қанымызға сіңген жұрт оны ар санай қоймас.
Бұл проблеманы шешу үшін арнайы заң қабылдануы қажет. Онда әр қала, әр елді мекен жанынан қайтыс болған адамды соңғы тұрағына орналастыратын жауапты кісілер (әлде әкімшілік жанынан) немесе шағын ұйым болуы шарт...
Өскемен шаһарынан 30 шақырымдай жердегі тау бөктерінен пәлен гектар жерді қоршатып, марқұм болғандарды жерлейтін кәсіпшілік деуге болатын ұйымды бір зейнеткер ашыпты. Қайтқан кісі туралы хабар алысымен өлікті жөнелтетін барлық рәсімді өздері өткізіп, өздері жерлейді. Тапсырыс бойынша бір кісілік, не екі кісілік зиратты өздері жинап, ескерткіш көк тасты да өздері қояды. Бәрі де бірдей. Айырмашылық жоқ. Көше-көше, бәрі де сап түзеп тұр. Ешқандай бәсеке жоқ. Өлгендердің бәрі де тең. Біреуді іздеп барсаң, нешінші көшеде, нешінші нөмірде – айта қояды.
Шіркін, осы тәртіпті барлық жерде қолданса, марқұмның отбасына да жеңіл болар еді. Ең бастысы – алтын бесік жеріміз орынсыз рәсуа болмайды.
Марқұм жан тәсілім еткен бетте алыс-жақын ағайынға хабар айтып, жерлейтін күні кебіндеу және жаназа (арабша мәйіт деген сөз) шығарылады.
Мәйіт оң жақта жатқан кезде, жерлеуге шығарып бара жатқанда және марқұмның жылдығы – асы берілгенге дейін зайыбы, келіні, қыздары дегендей жоқтау айтады. Қазақ «Өлімнің көркі – жоқтау» деп мәтелдесе, әдебиет зерттеушісі Ә.Диваев: «Жоқтау өлеңдері» – көшпелілердің ақыл-ой өрісінің биіктігін, жүрек сұлулығын танытады», – депті. Ал ұлт көсемі А.Байтұрсынұлы құрастырған «23 жоқтау» атты кітабы 1926 жылы «Қазан» баспасынан жарық көріпті. Жоқтауда марқұмның жақсы қасиеттері жырға арқау болған. Оның жыр және күй түрінде орындалатын түрлері бар.
Марқұмның асын берген кезде қаралы туды жығып, соңғы рет жоқтау айтылады. Мұндай қаралы күндер болмасын, көз жасы қайтадан төгілмесін деп ырым еткен. Тіпті діни рәсімдер орындалып болған соң, ат шаптырып, балуан күрестіріп дегендей, той ғып жалғастырған. Әрине, ондай айтулы астар еліне қадірі артқан белгілі тұлғаларға арнап, үш жүздің баласына сауын айтып өткізіледі. Мұндай ас-той алдына екі түрлі мақсат қойса керек. Біріншісі, қазіргі күндері белгілі адамдардың мерейтойларын дүрілдетіп өткізгендегі «айта жүрсін» деген пейіл болса, кемерінен асыра ас беруде де бірінші кезектегі мақсат – «Құнанбайдың асы, Сағынайдың асы» деген сияқты тағы да «айта жүрсінді» көздеген мақсат. Шүкір, қазір мұндай дәстүр жоқ, ұмытылған. Ал екінші мақсат – қайғылы күндер ұмытылып, қуанышты, тойлы күндер көбейсін дейтін ниет.
* * *
Қимасыңды қайтпас сапарға аттандырып салған соң, соңғы парыз әртүрлі рәсімдерді қысылып-қымтырылмай орындау тірілердің парызы ғой. Тағы да қазақы дарақылығымыз көрініс тауып, той жасағандай аста-төкпен шашыламыз-ай. Мұнда да той дастарқанын қайталау. Осындай дарақылықты көріп тұрып, «жыртыл, қазақ» дегің келеді. Бәлкім, «өлі риза болар, бірақ тірінің байып кетеріне» күмәнданамын.
Кей жерлерде имамдар, молдалар бұлайша шашылудың күнә екенін айтып-ақ жүр. Оны естір құлақ аз. Бәлкім, бұған да заң қажет болар.
«Торқалы той, топырақты өлім» туралы артық-кем кетіп жатқан іс-әрекетіміз туралы он жылдан астам уақыт бұрын қалам тербеп едім, алайда ұлтымыздың рухани бет-бейнесіндей әдет-ғұрпымыздың, салт-дәстүріміздің танымастай өзгеріп бара жатқанын көріп отырып, үндемей қала алмадық. Тағы да айтуды парыз санадым, осының бәрін іске асыра алмаса да, ұқсатуға ұмтылудың өзі жұртымның еркінде.
Кәдірбек СЕГІЗБАЙҰЛЫ,
жазушы, Мемлекеттік
сыйлықтың иегері
2505 рет
көрсетілді0
пікір