• УЙҒУР АВАЗИ
• 09 Шілде, 2010

28 яшлиқ пән доктори

23-апрель күни әтигәндә тарқалған «Шерәли Қадиров математика пәнлириниң доктори бопту», дегән хуш хәвәр чүшкичә барлиқ кәтмәнликләрниң арисиға пур  кәтти.

Бу хәвәрни аңлиған мениңму шатлиқтин бешим көккә йетип, жутимиздин шундақ иқтидарлиқ пәрзәнтләр йетилип чиқиватқинидин ич-ичимдин пәхирлинип кәттим. Ойлап қарисам, наһийә, вилайәт мәркәзлиридин жирақ бир йезидин Улуқ Вәтән урушиниң иштракчиси, йеши сәксәндин ашқан жутдишимиз Туғлуқҗан ака Талипов башлап бәргән пән доктори илмий дәриҗисигә йетишкәнләрниң сани һазир сәккизгә йетипту.

Миңларчә әпсуски, уларниң иккиси — Ярмуһәммәт Мубарәков билән Давутҗан Талипов Өзбәкстанда шан-шөһрәткә еришип, актив паалийәт елип бериватқан бир мәзгилдә, яшлири атмишқа йәтмәй, аләмдин өтти. Мәһәммәтҗан Абдуллаев, Нурлан Әкбәров, Валерий Мәхпиров, Саһибанум Җәлилова Алмута шәһиридә, Шерәли Қадиров болса, мошу күнләрдә Англиядә паалийәт елип бериватиду. Булардин ташқири жигирмигә йеқин пән намзатлири бар.

Шуни алаһидә тәкитләш керәкки, уларниң иккиси, йәни Я.Мубарәков академик аталған, Ш.Қадиров математика пәни бойичә доктор болған уйғур алимлириниң тунҗилири. Жутиңдин мана шундақ «тунҗилар» йетилип чиқиватса, қандақ пәхирләнмәйсән, мән кәтмәнлик, дәп махтанмайсән?!

Мошундақ шерин ойлар билән Қадировларниң өйигә кәлсәм, өй ичи лиқ адәм. Һәммиси Шерәлиниң ата-анисини тәбрикләп кәпту.

— Нәврисиниң мошу утиғини Скалин (йолдишини демәкчи) бовиси көргән болса, бүгүн төгә сойиветәр еди... — дегәнчә хошаллиқ яшлирини сүртүп олтарған, йеши сәксәндин алқиған Аминәм момайдин башқилар бир сөзләп, икки күлүшүватиду.

— Бу дегән йеқин арида 90 жиллиғини нишанлайдиған наһийәмиздә әң дәсләп ечилған толуқ оттура мәктәптә, — дәйду М.Җәлилов намидики мәктәпниң әйни күнләрдики мудири Тохтасын Әлбеков пәхирләнгән һалда, — шуңлашқиму биздә тәлим-тәрбийә ишлириниң зор тәҗрибиси бар. Әкси әһвалда, Шерәлидәк талантлиқ балилар нәдин чиқатти дәйсиләр?

— Гепиңиздиғу җан бар, — дәйду математика пәниниң муәллими Тудахун Җәлилов күлүмсиргән һалда, — һули пухта болмиса, Шерәли нәдин математик болатти...

— Һәй, унчила «мән» дәп кәтмәң, — сөһбәткә Шерәлиниң сабиқ синип рәһбири Майя Қулиева қошулди, — аниси математик болмиған болса, Шерәлидин чоң язғучи чиқатти. 3-синипта оқуватқанда «Уйғур авазиниң» балиларға беғишланған «Үмүт учқунлирида» чиққан қанчилигән мақалилири билән «Әң қизиқ ләтипә» мусабиқисида биринчи орунни егилигәнлигини унтуп қалған охшимамсиләр!

— Шерәлиниң Америкида әшуларниң тилида докторлуқ диссертациясини һимайә қилғинини унтуп қалмаңлар, һә?, — дәйду инглиз тилиниң муәллими Гүлинур Җәлилова.

Қисқиси, җараңлиқ күлкиләр узақ давам қилди. Һә, яхшилиққа кимниң яр болғуси кәлмәйду дәйсиз?

Шу күни Қадировлар аилисини тәбрикләп кәлгәндин кейин, аллимәһәлгичә кирпик қақалмидим. Уйқум кәлмәй әмәс, Шерәлигә мунасивәтлик хатириләр көз алдимдин өтүвататти...

Бизниң Кәтмәндә узақтин бу ян шәкиллинип кәткән бир адәт бар. Йеқинлардин кимду-бириниң аилисидә һалқилиқ бирәр хошаллиқ йүз бәрсә, болди, бир күн уруқ-туққан, бир күн холум-хошна, йәнә бир күн әл-ағиниләр билән тойлаймиз.

Һазирғичә есимда, Шерәли туғулған 1981-жилниң соғ җараңлап турған декабрь ейидиму бу хошаллиқни әйнә шундақ тойлиған едуқ. Мана, аридин һәш-пәш дегичә, жигирмә сәккиз жил өтүп кетипту. Өткән вақит ичидә бу аилидә немә йүз бәрсә, һәммиси маңа бәш қолдәк мәлум. Сәвәви, мән Шерәлиниң дадиси Марат билән нәврә туққан болуштин ташқири, бирәр иш қилсақ, пикирлишидиған мәсләкдашлардин.

Маратниң дохтур болуши Шерәлиниң сағлам өсүшидә, аниси Зәйтүнәмниң математик болуши униң бу пәнгә болған қизиқишиниң вуҗут-вуҗудиға сиңишида чоң роль ойниди. Зәйтүнәмниң оғли мәктәптә оқуватқан вақитларда униңға оюн, һәзил, тепишмақ һесапларни чиқиришни үгитиватқанлиғиниң талай гувачиси болғанмән. Шу балилиқта ойғанған һәвәс кейинирәк Шерәлиниң әмәлий мәшғулатиға айланди. Униң бу саһадики иқтидари болупму ана тилида 6-синипни тамамлап, Ишиктә шәһиридики Қазақ-түрк лицейиға оқушқа чүшкәндин кейин ялт қилип көзгә чүшти. Болупму математика пәниниң муәллими Ирфан Иржияс Шерәлигә алаһидә етивар билән қарап, уни бу саһада йүксәк нәтиҗиләрни қолға кәлтүрүши мүмкинлигигә ишәндүрүп, илһамландуруп турди.

Шуниң тәсири болса керәк, Шерәли язлиқ тәтилләргә кәлгәндә, арилап футбол ойнап қойишини демисә, қалған вақтини китап оқуш, һесап чиқириш билән өткүзәтти. Мән буниңға һәйран болаттим. Кейинирәк билсәм, буниң һәммиси чоң мәхсәтләр йолида ташланған дәсләпки дадил қәдәмләр екән. Буни биз у 8-синипни тамамлиған жили тәтилдә өзи билән елип кәлгән 9-синипниң оқуш программисини мустәқил өзләштүрүп, лицейға барғандин кейин емтиһан тапшуруп, 10-синипқа көчкәндә бирақла билдуқ.

Шерәлиниң қабилийитигә қайил боған устази И.Иржияс уни шу жили 10-синип оқуғучилириниң математика бойичә олимпиадисиға қатнишишқа тәйярлайду. Шерәли устазиниң ишәнчисини олимпиадида биринчи орунни егиләш билән толуқ ақлайду.

Һазир ойлап көрсәм, Шерәли пәнниң егиз чоққилириға чиқишқа кичигидинла йол ечишқа киришкән екән. Буни униң лицейниң он биринчи синипини тамамлиғичә һәр хил дәриҗилик олимпиада, мусабиқиларда алған 40қа йеқин дипломи, икки медали мана мән дәп көрситип турупту. Шуларниң ичидә болупму дунияниң 81 мәмликитидин кәлгән 800 оқуғучиниң қатнишиши билән Румынияниң пайтәхти Бухарестта өткән олимпиадида униң 3-орунни егиләп келиши лицей тарихидики чоң вақиәгә айланғанлиғини алаһидә тәкитләшкә әрзийду. Буниңдин ташқири Қазақстандики жигирмә тоққуз Қазақ-түрк лицейлириниң 7-синиплирида қазақ тили дәрисиниң икки саат Шерәлиниң оқуш, өз үстидә ишләш тәҗрибисини үгинишкә беғишлиниду.

Мәлум болушичә, түркләрдә пулдарларниң, биринчи новәттә, оқуғучи, студентларға ярдәм қолини сунидиған яхши адити бар екән. Шуңлашқиму сөз болуватқан лицейниңму түркиялик һамийлири Шерәлиләрниң оқушни тамамлаш тәнтәнисигә тәклип қилинған екән. Шу мәрасимда биринчи болуп Шерәлиниң көксигә «Алтун бәлгүни» тақап, өз намидин ноутбук соға қилип болғандин кейин, лицей мудири Салаһидин Шаһин һамийларниң биригә «Шерәли уйғур түрклиридин...», дәп тонуштуриду. Буни аңлиған һелиқи киши Шерәлиниң алдиға келип, «Ярайсиз, оғлум!» дегәнчә қучағлап туруп тәбрикләйду. Тәнтәнидин кейин, иккиси тонушиду. У өз вақтида Вәтәндин чиқип, һазир Түркиядә истиқамәт қиливатқан тиҗарәтчи Мәһәммәт Әйса дегән киши екән. Мәһәммәт Әйса Шерәлини өз һамийлиғида оқушини Түркиядә давам қилишқа тәклип қилиду.

Шундақ қилип, Шерәли Стамбулдики Хәлиқ ара университетниң илмий математика факультетиға түрк тилида емтиһан тапшуруп, 140 соалниң 133гә тоғра җавап берип, униң студенти атилиду. Милләтпәрвәр вә илимпәрвәр Мәһәммәт Әйса вәдисидә туруп, Шерәлиниң хатирҗәм оқушиға турақлиқ қол-қанат болуп туриду.

Ата-анаң көрмигән, билмигән бир адәм шунчилик ғәмхорлуқ қиливатса, Шерәли йәргә қарап туриду дәмсиз. Кичигидинла вақитниң һәр бир дәқиқисини қәдирләйдиған Шерәли бу йәрдиму биринчи жилила әла оқуши, үлгилик әдәп-әхлақи билән устазлириниң диққитини өзигә җәлип қилиду. Униңдин ташқири университетниң футбол командисидики яхши оюнчиларниң бири сүпитидиму тонулиду. Шундақла Стамбул шәһиридики студентлар арисида уюштурулған «Ким көп китап оқуйду» намлиқ мусабиқида биринчи орунни егиләп, язғучилар җәмийитиниң мукапитиға сазавәр болиду. Хуләс, мәзкүр билим дәргаһиниму муддитидин бир жил илгири әла дәриҗидә түгитип, Мәһәммәт Әйсаниң еқидисини толуқ ақлайду.

— Әнди сиз, илаҗи болса, Америкиға берип илим-пән билән шуғуллиниң, — дәйду униңға түрк алимлири, — биз сизгә баримизни берип болдуқ...

Дегәндәкла, Шерәли яхши адәмләрниң ярдими билән 2004-жили Америкиниң Огайо штатидики йүз миңдин ошуқ студент тәлим алидиған Колумбус университетида илим ишигини ечишқа башлайду. Бу йәрдә у санлар нәзәрийәси бойичә илмий ишини 2007-жили тамамлап, математика пәнлириниң намзити атилиду.

Шерәлиниң өз саһаси бойичә йетүк мутәхәссис болушиға толуқ ишәнчә һасил қилған теги-тәкти австриялик илмий рәһбири, профессор Манфред Айнзидлер уни илмий ишини давам қилишқа дәвәт қилиду.

Шуниң нәтиҗисидә, Шерәли 2010-жилға қәдәр АҚШтин ташқири Италия, Германия, Франция, Исраил, Швейцария охшаш мәмликәтләрдә уюштурулған семинар, конференцияләргә докладлар билән қатнишип, елип бериватқан илмий иши билән дуния алимлирини тонуштуруп, пикирлирини алиду. Бир қатар журналларда мақалилири елан қилиниду.

2009-жили униң илмий рәһбирини Швейцарияниң Цюрих шәһиридики университетқа ишқа тәклип қилиду. Бу хәвәр Шерәлиниң арамини йоқитиду. Чүнки, бу болғуси йеңи рәһбәргә қилған-әткәнлирини башқидин чүшәндүрүш, униң қарашлириға маслаштуруш қатарлиқ бир талай аваригәрчиликтин ташқири, тамамлиниш алдида турған илмий ишиниң йәнә күтүлмигән вақитқа созулуп кетиши еһтималдин жирақ әмәс еди. Илмий рәһбири билән биллә кетиш оңай әмәс еди. Сәвәви, Швейцария Европидики сирттин кәлгән адәмниң орунлишиши әң тәс мәмликәт һесаплиниду. Шерәли әйнә шундақ тиңирқап қалған бир пәйттә, илмий рәһбири уни өзи билән биллә кетиш тәкливини бериду. Кейинирәк мәлум болушичә, Швейцарияму, худди АҚШқа охшаш, илим издигәнләргә ишигини кәң ачидиған мәмликәт екән.

Шундақ қилип, Шерәли докторлуқ илмий ишини Швейцариядә йәкүнләйду. Амма докторлуқ диссертациясини илим йолидики паалийитини башлиған асаслиқ орни Колумбус университетида һимайә қилиду вә алимларниң жуқури баһасиға егә болиду. Бу хәвәр шу күнила Кәтмәнгә йетип келиду.

Һә, илим-пәнниң қудрити чәксиз екән. Бурун иккинчи бир мәмликәт әмәс, Чонҗа билән телефон арқилиқ гаж-гужсиз сөзлишивалсақ, хошал болидиған Кәтмәндиму Интернет алақиси ишқа қошулғандин кейин, буни наһайити чоңқур һис қилдим. Қадировларниң аилисигә тәбрикләп келип-кетидиғанларниң айиғи бесилғандин кейин, бәзи нәрсиләрни ениқлавелиш мәхситидә Шерәли билән Интернет арқилиқ бир-биримизни көрүп, худди бир дәстихан әтрапида олтарғандәк сөзләштуқ.

— Шерәли, немә йеңилиқ яраттиң, чүшәндүрүп бәргинә? — дедим аридики течлиқ-аманлиқ, тәбрикләрдин кейин.

— Буни сизгә чүшәндүрәлмәймәнмекин, — дәйду Шерәли.

— Немишкә? — дәймән һәйран болуп.

— Чүнки, мениң ишим алий математика билән шуғуллиниватқан алимларниң пайдилинишиға беғишланған.

— Аддий қилип ейтип баққина?

— Алимлар үчүн теоремиларни испатлашниң йеңи усули...

— Яша! — дедим, худди униң дегәнлирини чүшәнгәндәк. — Әнди Англиядә муәллимлик қиламсән?

— Ундақ оюмму бар, бирақ у асаслиқ ишим әмәс. Асаслиғи мошу йәрлик бир профессор билән мәлум мавзу бойичә үч жил җәриянида тәтқиқат елип бериш.

— Бу гәпчә, йәнә бир йеңилиқ ачамсиләр?

— Уни үч жилдин кейин билисиләр, — деди Шерәли күлүп.

Мениң ениқ чүшәнгиним — Шерәли Қадировниң йеши әндила жигирмә сәккиздин алқиғанда инглиз тилида һимайә қилип, математика пәнлириниң доктори болғини.

Немисини ейтисиз, әйтәвир, Шерәлиниң қилған-әткәнлири, худди қизиқ чөчәк, мөҗүзигә охшайду. Униң өйлинишиму шуниң бир испати.

Шерәлиниң өйлиниш нийити барлиғини билгән, кейинки жилларда Алмутидики Қазақ-түрк қизлар лицейида ишлигән сабиқ устазлиридин бири уни Интернет арқилиқ Маһирәм исимлиқ қиз билән тонуштуриду. Лицей устазлириниң өзлириниң сабиқ оқуғучилири, һәтта алий оқуш орунлирини тамамлап, ишларға орунлишип кәтсиму, улар билән алақисини үзмәйдиған яхши адити бар екән. Аллиқачан учум болуп кәткән бу икки яшни тепиштурушиму әйнә шу алақиниң нәтиҗиси екәнлиги билинип туриду.

Қисқиси, қол тутушуп бақмиған иккиси Интернет арқилиқ тепишип, синашқандин кейин, Шерәли Америкидин кәлгичә икки болғуси қудилар — Марат Қадиров билән язғучи Абдухалиқ Махмудов тойниң тәйярлиғини қилип болиду вә Шерәли келиши билән икки яшниң некаси қийилиду. Һазир Шерәли билән Маһирәм Америкида туғулған Әкрәмҗан атлиқ икки яшқа толуп қалған оғли билән Англияниң Бристоль шәһиридә истиқамәт қиливатиду. Қошумчә қилип кетидиған йери, Маһирәмму, Шерәли охшаш, көп тиллиқ, иман-етиқатлиқ, Алланиң бәш вақлиқ намизини қаза қилмай келиватқанлардин. Ана тилидин башқа қазақ, рус, түрк, инглиз, хитай, француз тиллирини мукәммәл билиштин ташқири, электронлуқ технологияләр билән ишләшни жуқури дәриҗидә өзләштүргәнликтин чәт әлләрдә Шерәлигә мунасип қол-қанат болуп келиватиду.

Пурсәттин пайдилинип, Қадировлар аилиси тоғрисида қисқичә ейтип өтүшни тоғра көрүватимән.

Аилә егиси Марат наһийәдила әмәс, вилайәт даирисидә тонулған врач. Зәйтүнәм алий дәриҗилик муәллимә. Уларниң чоң оғли Мурат атисиниң кәспини егәллигән дохтур. Қизи Зулпийәм һүнәрвән. Кәнҗиси Бәхитҗан акиси Шерәли тәлим алған лицейда оқуп жүргәндә, математика бойичә өткүзүлгән вилайәтлик олимпиадида үч жил уда 2-орунни егиләп, 2007-жили Көкшетавда уюштурулған җумһурийәтлик олимпиадида күмүч медаль елип, грант егиси болған. Һазир Алмутидики Сулейман Демирәл намидики университетниң әлачи студенти. Келәчәктә акиси охшаш, чәт әлдә оқушини давамлаштуруш нийитидә.

Қисқиси, Қадировларни кәлгүсидә йәнә талай хошаллиқлар күтүп турғанлиғида гуман йоқ. Илаһим, шундақ болғай!..

Сәйдуллам ҚАҺАРОВ.

Уйғур наһийәси.

Тәһрираттин: мәзкүр мақалә нәширгә тәйярлиниватқан пәйттә, тәһриратимизға Англиядә паалийәт елип бериватқан Шерәли Қадировниң һаятиға аит йәнә икки хуш хәвәр кәлди. Биринчиси, жирақтики қериндишимиз докторлуқ дипломини қолиға алған болса, нәқ шу күни униң аилисидә иккинчи пәрзәнди дунияға көз ечип, исмини Надирәм дәп қоюпту. Ушбу қош хошаллиғи билән уни «Уйғур авази» гезити вә униң миңлиған оқурмәнлири намидин сәмимий тәбрикләймиз.