• Таным
• 25 Мамыр, 2015

Мақаш ТӘТІМОВ: «Төртінші бала қала тұрмақ, ауылда сиреп барады...»

– Аға, соңғы  кезде  көрінбей  кеттіңіз, қандай  жаңалығыңыз  бар? – Менің  көрінбей  кеткен  себебім, ұзақ  уақыт  ауырып  жаттым. Дегенмен, төсек  тартып  жатып  қалған  жоқпын, сол  аралықта  өзімнің  мемуарымды  жазып  бітірдім. Ол  жақында жинақталып таңдамалы кітап бо­лып басылып шығады деген жоспар бар. Бұл  естелік «Хас тұрпарлар  ізімен»  деген атаумен шықты. Көпшілік «Жас  тұл­парды» біледі, ал, мен  жас  емеспін жасымыз  жетіп  хас  тұлпар болған шағымызда  жазып отырмын. Ол кітапта барлығын  жаздым, демографияның қалай басталғанын, құрыл­ғанын  толық  жаздым. Демография  саласымен айналысқаныма биыл елу жыл  толып отыр. Қазақ интеллигенциясына демография сөзін таныстырған осы  ғылымның  керек екенін ең  бірінші  айтқан мен болатынмын. Кейбірі  бұл  сөздің  мағынасында  түсінбейтін  ол  тұста, тіпті,  әдейі  мұқататындарды  да  байқадым. Демография  бұл  халықты  өсіретін, өңдейтін  кәдімгі  күрделі  де  іргелі  ғылым.  Менің  ең  бірінші  кіта­бым  «Цифрлар шежіресі» (1967) деп аталады, оны Мәскеуде жүрген  шағымда  жазғанмын. Ол  кітапта  қазақ  халқының  саны, құрамы, орналасуы толық көрсетілген. Қазіргі  кезде халықтың  мені білмесе де демография  сөзін біліп, түсінетіні мені  қуан­тады. Бірақ,  оларға «Көк  көрпе»  тіркесі жақсы таныс, дейтұрғанмен, оның астыңғы  терең  мағынасын  көп  әйелдер  түсінбейді  екен. Мен  нақтылап түсіндіріп «Қыз-келіншектер көк көр­пенің шаңын  бекер шығармауы керек» деп айтамын. Қазақ  әр  уақытта  астарлап  сөйлеген, «шаңын  шығармау  керек  дегеніміз  не?»  түсік  жасамаңдар, «құдықтарыңа  тас  лақтырмаңдар», «тұ­­зақ  пен  қармақ»  салмаңдар  дегенім, яғ­ни, жатырға зиян келтірмеу керек, өйткені оған  тиген  кері әсер бала  тууды шектейді. «Ұлы  сөзде  ұят  жоқ», мұндай  үлкен маңызды  дүниелерді  айту  керек. Демография  деген  іргесі  мықты, қазаққа  ең  керекті  ғылым. – Аға, Сіз, «Жас тұлпар» деп  қал­ды­ңыз, кезінде Әуезов сынды тұлға­лармен қатар «Жас тұлпар»  ұйы­мында  болға­ныңызды естідім... – Жаңа айтып  кеткендей,  «Хас  тұл­пар­­лар ізімен» деп аталатын  кітабымның  өзі  содан  бастау  алады. Қазақ  жастарының  алғашқы бейресми ұйымы болғанын  көп­шілік  біледі. Өз  уақытында  көптеген  жұ­мыстар атқардық, қазақ ауылдарына  барып лекция  оқитынбыз, өз  басым қазақ  көбейсін  деп сол кездің өзінде айтып жүрген болатынмын. Ол кезде  өсім де  өте  жақсы  болатын. Демогроф  ретінде  айтайын  қазақтың  үлес  салмағын  көбейту  үшін  еңбектендім. Тың  кезінде Қазақстандағы  қазақтардың  саны  27-28 %  болды, ал,  қазір 67-68% -ға  жетіп  отыр. Бұл  жаман  емес, әлі де  болса  80% ға дейін өседі деп отырмыз. Сонымен бірге,  мәдениетті  көтеру, тілді  сақтау  деген секілді маңызды  дүниелерді, жалпы ұлтты сақтауды  мақсат еттік.  Кейін бізді қудалау басталды. Сосын, 1990  жылдары «Азат» деп  аталатын азаматтық қозғалыс құрдық. Менің жолдасым, марқұм Советқазы Ақатаев  сол қозғалыстың  басында  болып, мен  тең төрағаның бірі  болдым. Ол да «Жас  тұлпардан» кейінгі  қазақтың  ең  үлкен қозғалыстарының  бірі. Жалғыз  бізде  ғана емес,  Өзбекстанда «Еркіндік», Қыр­ғызстанда «Бірлік», Украинада «Рух»,  Арменияда  «Дашнак»  сықылды  ұйым­­­­­дар болған еді. Ол қозғалыстардың сол  кезеңдерде әсері өте күшті болатын. Демо­­кратияның енді құрылып келе жат­қан  шағы, «Қазақстан  дербес ел  бола  аламыз ба?» деген мәселелер алаңдатқан  шақта, ел мәселелері қолға  алынды. Мен сол кездің өзінде демографиялық  саясатты  жүргізіп  отырдым. Әрине, қазір  ондай  қозғалыстар  аз  және  тіпті  қажеті  де жоқ  сияқты  көрінеді. – Аға, жаңа  бір  сөзіңізде  қазаққа  керек  ғылым  деп  қалдыңыз... Қазір  халық  демография  сөзімен  таныс, сізді  жақсы  біледі, бірақ,  сіздің  артыңыздан  ерген  шәкірттеріңіз  бар  ма, оларды  халық  неге  танымайды, менің  естуімше  олардың  көбі  шет  елде  білім  алып  келді, неге  «керек  ғылымға»  кадрлар  даярлайтын  орын  жоқ  бізде? – Иә, шет  елде  білім  алуға  өзім  бас­та­ма жасап  біраз  жастарды Карлов  университетіне  жібергеніміз рас. Ол  Еуропадағы  ең мықты  оқу  орнының  бірі  және демографтарды  дайындайтын орталық. Сол жерге  БҰҰ-мен  келісім  жасалып жиырмаға жуық жастарды оқуға жіберген болатынбыз. Бітіріп қайт­­қандары  бар, кейбіріне  демография  саласы  ұнамай  экономика  немесе басқа  салаға  кетті. Олардың арасынан  мықты  мамандар да шықты, бірақ,  көңіл  толмайтыны, кейбірі  облыс  тұрмақ,  тұратын  ауданының  құрамын  білмейтін  болып  шықты. Біз  болсақ бүкіл  Қазақстанды  жатқа  біліп,  әдейі  оқытпаса да  өзіміз  үшін білім жидық. Сондықтан, шет  елде сондай екен, олар мықты, бізді құтқаратын солар екен деп  ойлаудың  түкке қажеті жоқ, нағыз мамандар өзіміздің арамызда  өсу  керек  және бастысы  ынта  керек. Мысалы, мен  Мәскеуде  оқыған  кезде  ешкім  маған  демограф  бол  деген  жоқ.  Бірақ,   сол  кездің  өзінде осы  ғылымды танып, пайдасы  мол  екенін білгендіктен өз  қалауымызбен  іздендік. Бір жағынан елімізде кадрлар  дайындайтын  арнайы  орын  жоқ  екені  рас, кезінде сондай  институт құрамыз деген болатын, дегенмен әлі жоспар  орындала  қоймады. Әрине, ашылып  жатса  жақсы,  бірақ  ашылмай  қалып  жатса  оған  бола  қайғырудың  қажеті  жоқ. Себебі   маман  тек  институтта  ғана  тәрбиеленбейді ғой, кітаптарды, түрлі  еңбектерді  оқып, іс тәжірибе жинақтауына болады. Бұл  ғылымды меңгеру өте қажет. Өйткені,  кезіндегі қара қазақтың саны азайып  кеткен, ашаршылық  кезінде  жартысынан  айырылып, кейбірі  шет  ел асты. Солардың  орнын  толтыру  өте  қиын  болды, 1975  жылдары  ғана орнын  толтыра  алдық.  Сонда,  қараңыз  соғыс  кезінде  азайған  халық  саны  жиырма-жиырма  бес  жылдан  кейін  ғана  бүтінделіп  отыр. Оның  өзінде  демографиялық  тасқын  болуының  нәтижесінде. Демографиялық  тасқынның  пайда  болуы  әйелдердің  көп  бала  тууынан  емес, балалар  өлімінің  азаюынан  болады.  Мысалы, бұрын  қазақ  қоғамында  балалар  өлімі  көп  болған, он  бала  туып жатса  да  соның  2-3-еуі  ғана  тірі  қалып  отырған, одан  кейінгі  жылдары  жеті-сегіз баладан  болды, содан  кейін  бес-алтауға  азайды,  бірақ,   олар  өмір  сүргендіктен  «тасқын»  пайда  болды.  Әр  жылдардағы  өмір  сүрген  адамдардың  сандық  шкаласын  жасау  өте  қажетті, мысалы  соғыс  жылдарында адам саны  күрт  кеміп  кетті. Кейін  туғандардың  да азаюы  сол  соғыс  пен  ашаршылықтың  әсерінен  келіп  туды. Маман  осындай  сызбаларды  оқи  білуі  керек, ал,  біреулер  үшін  бұл  жай  сызба  болып  көрінуі де  мүмкін. Қанша  ұл  туып, қанша  қыз  туылатынын  білудің өзі  үлкен  ғылым. Ал, менің  тікелей шәкірттерімнің   бәрі  білімді, бірақ, олар  мемлекеттік  қыз­метте болғандықтан, халыққа  үгіт-на­сихат  жасауға уақыттары  бола  бермейді. Негізінен  үзіліп  қалған  үлкен  санақты  әрі  қарай  жалғастырған  Ерболат  Мұсабеков,  Әнуарбек  Дәуренбеков,  Әзімбай  Ғалиев­терді  атауға  болады. «Шәкіртсіз  ұстаз  тұл» – дейді. Қазір  барлығына  лекция  оқи  алмаймын, бірақ  жазған  кітаптарыма  бар­лығын  толық  кіргізуге  тырыстым. – Қазірге дейін халық санын  арттыру үшін үкіметке, халыққа көптеген  ұсыныстар айттыңыз. Сол ұсыныс­тардың  қаншасы  жүзеге  асты?! – Өте  орынды  сұрақ, соңғы  мемуарым­ның  ішінде  Президент  аппаратына  берген орысша  жазылған,  яғни,  «Аналитический  записки»  деп аталатын үлкен  аналитикалық  жазбаларымда мен Елбасымыздың «2050  жылға дейін  қаншаға өсе аламыз?» – деген сұрағына жауап бердім. «Обоснование практические-рекомендация для  парламента и правительства и аппарата  президента. По  тему  демографические  прагноз РК  «Мангилик  ел»», мұны  орыс  тілінде жазуға  тура  келді, өйткені,  көп  нәрселер  орыс тілінде  жүреді  ғой. Бұл жерде жалғыз қазақ немесе орыс  емес,  жалпы  барлық  халықтардың  саны  болжанған. Қазақпен бірге еліміздегі  диас­­поралардың да үлесі артып, оның есе­сіне Еуропалық диаспоралар: орыстар, не­містер, поляктардың  саны кеміп жатыр. Олардың саны  кемігендігі  бала  санының  азаюынан  емес, олардағы  өлім санының туылған  балалардан  артық болуы. Ал, енді бір қуантатын нәрсе қазақтардың  саны көбейіп келе жатыр, ол кезге  дейін ең  кем дегенде  екі есеге көбейеді. Осы  орайда, мен өз  ұсынысымды айта кеткім келеді. Қазір жетінші  балаға алтын, алтыншы балаға  күміс  алқа  береді. Негізінен халықтың санын  төртінші  бала  өсіреді, спорттағы  секілді  қола  медаль  беруді  ұсынып  жатырмын. Жаңа  шыққын естелігімде  бұл  жайында да  айтып  кеттім.  Қола  медаль да  жаман  емес  қой, үлкен  бір  сый  болмаса  да,  азын аулақ  көмек  болар  еді. Себебі  төртінші  бала  қала тұрмақ, ауылда  сиреп  бара  жатыр.  Жергілікті  басшыларға неге  осыны  қолға  алмасқа? Және  сол  балалардың  әкесіне  де  лайықты  құрмет  көрсетілуі керек. Қазақстанда  металл  жетеді  ғой, бір  медальді  сол  әкелерге  де  арнап  қойса  артық  болмас  еді. Ең  бастысы  медаль немесе пәтер алуды  меңземеу  керек. Ол үшін  қоғамдық пікірді  дұрыс  қалыптастыруымыз керек. «Көп баланы  асырағаннан  бір  бала  асыраған  жақсы  екен, өзіміздің  көйлегіміз  көк, тамағымыз  тоқ  болып  жүре  берейік»  деп  ойлайтындар   әлі  күнге  дейін көп. Сондықтан,  дәстүрлік құндылықтарды   алға  қойып  насихаттап  отыру  керек. – Қазір  адам  саны  жеті  миллиардтан  артып  жығылады. «Әлемде  адам  саны  тым көбейіп  кетті» деген мәселе айтыла бастады. Оған қалай қарайсыз?! – Адамзат баласы көбейіп жатыр, кө­бейе берсін. Қазіргі кезде  әлемде  жеті  миллиард үш  жүз  мың  адам  бар,  бірақ, ол өсім үнемі шексіз бола бермейді.  Афри­када ашаршылық бар, Қытайда  жұмыс­сыздық, Үндістанда  қайыршылық, Латын Америкасында тұрмыстың нашар­лығы  мұ­ның бәрі адам санына әсер етеді. Ал,  біз­дің Қазақстанның халық саны аз  бол­­ғандықтан өзін-өзі демографиялық  жағынан қамтамасыз етуі керек, ол  демо­графиялық  қауіпсіздік  деп  аталады. Ертең мысалы, шығысыңнан  қақпаңды  ашып  қой Қытай қаптап  кетеді. Мына, Орта Азияның халықтары да келіп  қоныстануы  мүмкін, себебі,   олар  бізден  үш  есе  көп, бір  жағдай  болса  Ресей  мен  Украина  халықтарының  да  қайта  келуі  мүмкін. Міне, сондықтан  дұрыс  саясат  жүргізіп,  осының  бәрін  реттеп  отыру  керек. «Казакстан  не  может  остоваться  не дасаленным островком в  огромном  переносаленным  мире»  деген  сөзім  бар. Міне, осы нәрсеге  назар салу қажет. Адамзат  баласы жер бетіне симай  кетуі  мүмкін, тағы  үш  миллиард  қосылып  он  миллиардқа  жетсе  не  болатынын  мұқият  ойластыру керек. Дегенмен, Қазақстанның  жері  кең,  байлығы  мол. Ол біздің өсуімізге  жеткілікті. Ал, енді  халқы  тығыз орналасқан Бангладеш, сыймай жатқан  Египет, өзіміздің  көрші  Өзбекстан  халықтары  шексіз  өсе  берсе  қайда  барады? Сондықтан  олар шектеу  қоюға  мәжбүр  болады. – Бүгінде отбасылық емес мате­риал­дық  құндылық  жоғары  болып  бара  жатыр. Бұл  демографияға  қаншалықты  әсер  етеді? – Әрине, мұның демографияға  тікелей  әсері бар. Өйткені, адамзат бала­сының  тұтыну  қабілеті  өскен  сайын  от­басының,  әсіресе,  баланың  құндылығы  төмендей  береді. Бұл да бала  санының  азаюына  басты әсер ететін себептердің бірі. Еліміздің  жағдайы  халықтың  үш есе  көбеюіне  жетеді,  бірақ,  мен  осы  жайтты  ескере  отырып  екі  есе ғана  өсу  мүмкін деп  жоспарладым. Болашақта  Еуропа  халықтары  сияқты  біздің де  санымыз  артып  орналасу  аймағымыз  тығыздалады, сол үшін жерді дұрыс пайдалана  білуіміз қажет. Африкада ашаршылық, Орта Азияда астық тапшылығы болып жатқан тұста қазақ өзінің жерін  бос  қалдырмау керек. Міне, осындай  стратегиялық мәсе­лелер демографияда ең үлкен  мәселе­лердің бірі. Он жыл бұрынғы жылдармен  салыстырғанда  ұл  балалардың  саны  артып  келе жатыр. Мысалы, 1000 қыз  бала  дүниеге келсе  1020-1030  ұл  бала  туылатын, қазір 1000  қыз  балаға шаққанда  1050-1060  ұл  дүниеге  келіп отыр. Ғалым ретінде  бұл мені  өте  қатты  ойландырды. Ұл  балалардың  дүниеге  келуінің  артып  отырған  себебі,  қолдан  ұрықтандырудың әсері. Көпшілігі  ұл  балаларды  қалағандықтан, қыз  балаларды   алдырып  тастау  да  жиі  кездесіп  отыр. Бұл да  жоғарыда  айтқандай  көп  балалы  болғанды  дұрыс  көрмейтіндердің  кесірі. – Қазіргі күнде бойдақтардың саны  көбейіп  жатыр. Бірақ, олардың тап­қаны  отбасы тұрмақ өзін  асырауға  зорға  жетеді. Отбасын ұстайтын жігіттер  ұсақ­талып кеткен  жоқпа? – Жігіттер  ғана деп айтпаймын  қыз­­дарымыз да ұсақталып кетіп бара  жа­тыр. Неше түрлі сорақылықты сол  қыздардан көріп жүрміз. Баласын туып  тастап кетеді,  тіптен, болмаса жез­өкшелікке де салынып жатады. Тек  жі­гіттер  немесе  қыздар  бұзылды деп  емес,  екеуін қатар алып қарау керек. Отбасын  ерлер  ғана  қамтамасыз  ету  керек деген  қағида біздің  ұғымымызда ғана  бар. Бірақ,  солай жасауы үшін біз жағдай  жасай алмай отырмыз, біріне жұмыс табылмайды, енді  бірі үйленгеннен кейін баспанасыз болып отыр. Шындығында,  оның бәрін  үкімет  жасамауы керек, отбасын құрған екі  адам  бірге  жасауы тиіс. Материалдық жағдай бір ғана осы еркекке жабысып қалған дүние емес. Өйткені, үкімет екеуіне  де  қатар  білім  беріп жатыр. Әйелдің  бақыты  деп  бір  жақты  қарастырамыз. Әйелдің бақыты бойжетіп етегін жап­қаннан кейін  күйеуге  шығып, көп  балалы  болу. Міне,  әйелдің  бақыты! Саған  «ұшқыш  бол!» – деп  ешкім  үгіттемейді,  қолыңнан келсе бол, министр болсаңда  қарсы  емес, бірақ, сол біліміңе сай  жақсы  әйел-ана  бола  білу керек. Отбасы бүтін болып ортақтасу керек. – Аға, осы орайда айта кетсек. Бәрімізге белгілі Қытайда ер  азамат­тар­дың саны өте көп. Соны білген қытай­лықтар өзге ұлтқа үйленген жігіт­теріне  әжептеуір  жағдай  жасайды-мыс. Кейбір қаракөздеріміз соларға кетіп жатқан сы­ңайлы. Бұл менің  ойымша  өте  қауіпті  сияқты... – Иә, ол Қытайдың ұлы саясаты. Бірақ,  олардың барлығы қазақ қыздарына  үйленіп  жатқан жоқ қой. Әрине, жоқ та  емес, осы  жайттардан  қауіп өте күшті  екенін  білуіміз  керек. Мысалы, елу миллион артық ерлерінің  бір-ақ пайызы,  яғни,  бес жүз  мыңы  Қазақстанға  келсе олар  қазақтың  демографиялық ортасын  бұзып жібереді.  Оларға  әйел  керек, ермек керек олар үшін баланың маңызы да болмауы мүмкін.  Қарагөз қазақ  қыздары соның ойыншығына  айналып кетуі мүмкін, тіпті, ермекке  айналғандары қазір де бар, солардың  алдын  алу  керек. Әйел  болсын,  еркек  болсын  ол  біздің  қазақ  халқының  генофонды. Генофонд – дегеніміз  тұқым  деген  мағына береді. Ал, геноцид  ол  бүтін  бір  тұқымды  құрту  деген  мағына. Ондай  жағдай  еврейлердің  де, украиндардың да басына түсті. Сондай нәрселерді  біліп  сезіп  сақтанып  отыру керек. Біз  қыздарымызды  қытайға  беріп  қоятындай, көп  халық емеспіз. Бірақ,  қытайланып  кеткен  жоқпыз, болса  бірең-сараң  болған да  шығар. Жалғыз  қытаймен  емес  орыспен де,  татармен де  кетіп  жатқандар  бар. Бірақ,  қытайлармен  отбасын  құру  біздің  нәсілдік  ерекшеліктерімізге  кері  әсер  етуі  мүмкін, тіпті,  жоғалтып  алуымыз да мүмкін. «Қара  қытай қаптағанда, ақырзаман орнайды» – деп  біздің  қазақ  бекер  айтпаған, ол  қазақтың  синофобиясы. Мен  айтамын, «Қара  қытай  қаптағанда, сары  орыс  саған  ағаңдай көрінеді», себебі,  біз  сары  орыстардың  бар «құқайын»  білеміз, ол  кезеңдерден  өтіп  үстемдік  орнаттық, енді,  одан  қорқу орынсыз. Ал, енді, сол сары  орыстардан  он есе көп  қытайлар  келсе  біз  не  істейміз, осы  жайында  көп  ойлану керек. – Сондай-ақ, азаматтық некеге  тұ­ру­шылар көбейіп жатыр, оған сіз­дің көзқарасыңыз? Азаматтық неке­дегі­лер­дің отбасына деген жауапкершілігі  аз емес  пе?  –  Бұл да бір  заманның  үлкен  бір  белесі, одан қорқудың мүлде қажеті жоқ. Қазір  отбасы  тез қалыптасады да,  тез  ыдырайды. Отбасын құруда қиыншылықтар  болғандықтан, аралас  немесе азаматтық  некеге түсіп жатқандар  бар. Бірақ, оған  біржақты теріс көзқараспен қарауға  болмайды. Олардың  да  халық санын  көбейтуде өзіндік  үлесі  бар. Мысалы,  аралас некеден  Қазақстанда жылына  40000 бала  туады, біз  олардан  қашып  кете  алмаймыз  ғой.  Ол  көбіне  өзбектен, татардан, орыстан  туады. Заңды  неке  әрине жақсы, дегенмен азаматтық неке  заңды емес, бірақ, мен тәжірибеден  білетінімдей  азаматтық  некеден  кейін  заңды түрде отбасын құратындар жиі кездесіп жатады, сенсеңіз олар аза­мат­тық  некеден  туылған  балаларын  басқа­ларынан артық  жақсы  көреді. – Біздің  елімізде  халық  санының  өсуіне  демографиялық  саясат  қалай  әсер  етіп  жатыр? – Біздің елімізде демографиялық сая­­сат жоқ деп айтуға болмайды. Ондай саясат  бар, бірақ та  оның  нақтылы  жақ­тары көп болғаны жақсы, көздегендері  ұш­қыр болып пайдалы ұсыныстар айтып  отырғанын  құп­таймын. Осы орайда айта кетейін «Babyboom» деген құбылыс бар, 2000 жылдан бастап қазақта  туылған  балалар  саны  екі есе көбейді, бүкіл  Қазақстан  бойынша 80%  өсті. Бұл  «Babyboomның»  үлкен жетістігі. Мысалы  үшін, 1999  жылды алатын болсақ 227000 бала туылса, өткен жылғы дерек бойынша 402000 бала туылған екен. Бұл дегеніміз екі есеге көтерілу яғни жақсы нәтиже. Демо­гра­фия­лық  үгіт-насихатымыздан, саясатымыздан  туындаған  әсер. – Тәуелсіз  ел  болып  енді  бұғанамыз  беки бергенде қазақтардың санын кө­бейту үшін  алыс-жақын  шет  елде  жүр­ген бауырларымыздың көшін баста­ғандардың  бірі  өзіңізсіз. Сол  көш  қазір неге  сиреп  кетті? – Оның саябырлағаны уақытша  жағдай. Бар мәселе «квотаның»  дұрыс  бөлінбеуінен  болып  отыр. Содан  кейін,  көп оралмандар  бару керек жағына  бармайды, мысалы, жылы аумақтарға  келіп орналасқанды жақсы көреді. Сондықтан, болашақта «Нұр­лы  көш,  сорлы  көш  болмауы үшін»  көші-қон жоспарын дұрыс құру керек. Кел­гендерді Солтүстік аймақтарға жай­­­ғас­тырған  дұрыс, ол  аймақтар  мал  ба­ғуға  қолайлы, егер,  жақсы  жағдай  жа­са­лынса  көп  қазақтар  әлі  де көшіп  келеді. Монғолиядағы, Өзбекстандағы, Қытайдағы  қазақтардың  елге  оралғысы  келетіні  жасырын  емес. Сондықтан,  келесі жылдан  бастап «Нұрлы  көш»  жо­басы  қайта  жүзеге  аса беретін  болады.  Қайтадан  көптеп  келе  бастайды, оларға да  жеңілдіктер  жасала­ды. Енді, оларды Оңтүстікке ғана емес алты облысқа Шығыс Қазақстан, Пав­­лодар, Сол­түстік Қазақстан, Ақ­мола, Қостанай содан кейін Батыс  Қазақстанға да жі­беру керек. Себебі, ол жақта бос  жатқан,  игерілмеген  жер  көп, әрі климаты да  жақсы. Ол жақта да  жақсы  мүмкіндіктер  бар. – Елде тоқал  алу  деген  мәселе  әлі  күн­ге  дейін  шешімін  таппай  жатыр. Сіздің  оған  деген  көзқарасыңыз  қалай? – Осы  мәселені  мен  бұдан  жиырма  бес жыл бұрын қозғағанмын. Сол  кезде көп адамдар қолдап, қоғамдық  пікір жақсы қалыптасқан еді. Ал, енді,  әл-ауқаты жетсе, өзіміздің ата-бабамыздың дәстүрі  болса  неге тоқал  алмасқа? Онымен заңды некеге тұру міндетті емес, біздің әке-шешелеріміз де тұрды ғой. Мысалы өткен замандарда тоқал алу бай  дөкейлердің мансабын, сән-салтанатын  білдірген. Ол заманда да  барлығы  тоқал  алмаған. Шамасы  жетсе, жесір қалған  немесе  баласыз  әйелдерден  алып  жатса ол да бір  үлкен  жақсылығы  бар  іс.  Қазіргі  заманда «тоқал» сөзінің өзі ерсілеу болып қабылданып кетті, қайталап айтамын жағдайың болса, әйелдікке жарайтын  адам кездессе неге ала бермеске? Онда  тұрған еш нәрсе жоқ, қайта демография өседі. Баяғыда Алпысбай, Жетпісбай, Сексенбайлар туды деп жатады. Олар кімнен  туды,  әрине  тоқал­дан. Оларды  бәйбіше  туған жоқ. Қандай жағдайда туады, көпшілік  оның  құпиясын  біле  бермейді. Ер адамдардың жасы ұлғайғанмен, бала  туғызу  қабілеті  сақталып  қалады, тоқал  жас  болған сайын  бала  туылу мүмкіндігі  жо­ғары болады. Түптеп келгенде, қазақтың  жақсыларының  бәрі  тоқалдан  туылған. Мысалы, Абайдың өзі Құнанбайдың  екін­ші  әйелінен, сол  сияқты  Шоқан да  атасы  Уалидің  тоқалынан, яғни,  қара  қал­пақтың қызынан тараған. Содан кейін,  жаугершілік  заманда  қазақтар  жеңіске жеткен сәттерде өздеріне қалмақтың  қыздарын  жар  етіп  алып  отырған. Мысалы, қазір  әлем  бойынша  қазақтардың  саны 16  миллион  ғой, соның  бір  миллионнан артығы қалмақ қыздарынан  тараған  ұрпақ. – Соңғы кезде БАҚ-та үйсіз-күйсіз  қал­ған көп балалы отбасыларды жиі көр­сетіп жүр. Бұл қаншалықты дұ­рыс?!  – Иә, ондай  отбасылар  әлі  де бар. Оған көмек  көрсетіліп те  жүр, бірақ,  оған  ар­налған  арнайы  бағдарлама  жоқ. Жалғыз  көпбалалы  отбасылар  емес, кемтар, мүгедек  балалары бар  ата- аналар да  бар, оларға  жағдай  біртіндеп  жасалып  жатыр, тек  үкімет  емес  бір  қоғам  болып  осы  жайтты  бірлесе  түзеуіміз  керек. Барлығы  бірден  бола  қалмайды, уақыт өте өз қалпына келе береді.

Қарашаш Есенбай, журналист