Алаш оқығандары ХХ ғасырдың басында ұлттық терминқорды жасау мен қалыптастыру қағидаттарын тұжырымдап, оны бүкіл қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінде бекітті. Екіншіден, терминология комиссиясы құрылып, терминологиялық жұмыстарды жүйелі түрде жүргізуді қолға алды. Үшіншіден, олар өздері мақұлдаған терминқорды қалыптастыру қағидаттарын басшылыққа алып, пән сөздерін жасаумен айналысты. Төртіншіден, қазақ мектептері мен жоғары оқу орындарына арналған төл оқулықтар мен оқу құралдарын жазып, өздері жасаған немесе мақұлдаған терминдерін қолданысқа енгізді. Бесіншіден, олар екі тілді аударма сөздіктер мен терминологиялық сөздіктер шығарумен айналысты.Ондай азаматтар бүгін де бар. Солардың бірі – «ҚазМұнайГаз» Өндіру және бұрғылау технологиялары ғылыми-зерттеу институты» ЖШС бас директорының кеңесшісі, экономика ғылымының кандидаты Жақсыбек Құлекеев. Тілшілер мен филологтар алдымен өзге сала маманының сөзіне құлақ қоюды жөн көрді. Технология терминдеріне қатысты тамаша ой-пікірлер білдіріп, баспасөзде жариялап жүрген Ж.Құлекеев бұл жолы да терминология мәселелері бойынша сүбелі ойларын ортаға салды. – Қазіргі кезде жер бетінде қолданыста жеті мыңға жуық тіл бола тұра, халықтардың 70 пайыздан астамы 40 шақты дамыған тілде ғана сөйлейді. Ғалымдардың болжауы бойынша, осы ғасырдың ортасына таман қолданыстағы тілдердің жартысына жуығының аясы тарылып, бірте-бірте жойылуы мүмкін. Бұл жұртты алаңдатып отырған күрделі мәселе, – деді ол. Біздің тіліміздің төңірегінде де көптеген келеңсіз жағдайлар орын алып отыр. Егемендік алған алғашқы күннен бастап, батыстың дүниежүзіне тараған дамыған тілдерінен енген сөздерді ерте заманда араб, парсы тілдерінен енген сөздермен алмастыру үрдіс алды. Оған мысал «рәміз», «сынып», «рәсім» сияқты сөздер. Парсы тіліне енген сөздердің этимологиясын түсінбеу салдарынан сөздің мағынасын өзгертіп пайдалану етек алды. Мысалы, парсы тілінде «қалампыр» – ащы қызыл бұрыш. Бүкіл түркі халықтары оны қалампыр (каламфур) деп атайды. Ал біз кейбір аудармашылардың жаңсақтығынан «гвоздика» деп аталатын гүлді қалампыр деп жүрміз. Ж.Құлекеев тілімізде ежелден айналымда жүрген сөздердің 40 пайызы парсы тілінен енгенін ( алма, анар, алша, алхоры, пияз, бадыран, баклажан және басқалар) айта келіп, қазіргі кезде ағылшын тілі әлем халықтарының ортақ коммуникация жасайтын құралына айналып отырғанын тілге тиек етті. – Ендеше, жаңа ғылыми-техникалық түсініктер мен категорияларды парсы-араб тілдерінен іздегеніміз дұрыс па, әлде өркениетті халықтар сияқты ағылшын тілінен енген категорияларды пайдаланған жөн бе? Тағы бір мәселе, ұзақ уақыт қолданыста жүрген сөздердің төркінін түсінбеу салдарынан түрік тілінен орыс тіліне енген сөздерге балама табу сәнге айналып барады. Мысалы, «баклажан», «кабачок», «курага» сөздері орыс тіліне түрік тілінен енген. Егемендік алған жылдары осы сөздерге балама іздеп, бірнеше мәрте өзгеріске ұшыратып әуре болдық. Әйтеуір, орыс сөзінен қашу керек деген ұғыммен жасанды балама іздеу әдетке айналды. Біздің ұлттық аспабымыз домбыра – бар халықтың тілінде осылай аталады. Ендеше, біз неге пианино, рояль деген атауларды «күйсандық» деп жүрміз? Елімізде кеңінен тараған қарсақ деген аңды барша тілде «қарсақ» дейді. Ал біз гиппопотамды – «су сиыр» деп атап алдық. Сол сияқты барша әлем халқы жираф десе, біз «керік» деп жаңалық жасадық. Витаминді де дүние жүзі халқы солай атайды, біз «дәрумен» деп аудардық. Бұл сөздің түбірі дәрі ме, әлде дәру ме? Қазір «интернет» деген сөзді «ғаламтор» деп алып жүр. Осы дұрыс па? Бұл орыстың «всемирная паутина» деген балама сөзіне еліктеуден туған болуы керек. Әйтпесе, ғалам – шексіз дүние, өйткені ол жүз миллиондаған галактикадан тұрады. Соның бірі біз өмір сүріп жатқан галактика. Оның бір шетінде Күн жүйесі орналасқан. Ондағы сегіз планетаның бірі – Жер. Интернет сол жұмыр жерді ғана торлап тұр, ол бүкіл ғаламды торлай алмайды. Ендеше, интернетті неге «ғаламтор» деп атап, барша жұртты шатастырамыз?! Шет тілдерінен енетін ғылыми категориялар мен терминдерді өзіміздің ана тілімізге бейімдеудің ғылыми негізделген тәртібін бекіту керек. Мысалы, қазір орыс тіліндегі ғылыми-техникалық категориялардың 99 пайызы ағылшын тілінен еніп жатыр. Біз осындай тәртіпті қалыптастырудың орнына жасанды балама сөз іздеп әуре боламыз. Осылайша ой өрбіткен Ж.Құлекеев «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында латын қарпіне көшу міндеті тұрса да тілімізді жаңғырту туралы мәселелер аз көтеріліп жатқанын атап көрсетті. Профессор Шерубай Құрманбайұлы «Алаш және ұлттық терминқор» тақырыбына баяндама жасап, Алаш қайраткерлерінің терминология жасаудағы ұстанымдары мен мақсаттары, ХХ ғасыр басында еңбек еткен Алаш білімпаздарының ұлттық терминқорды қалыптастырудағы үлесі туралы сауалдарға жауап іздеді. – Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы бастаған Алаш қайраткерлері ұлт тілінің терминологиялық қорын қалыптастыруда тіл тазалығын сақтауды, бөтен сөзді көп алмай, ұлт тілінде сөз жасап, төл сөздерімізді пайдалануды басты ұстаным етті, – деді ол. – Бұл бағытты ұстанушы Алаш зиялыларының басында қазақ тіл білімінің негізін қалаушы аса көрнекті ғалым, тіл білімі мен әдебиеттану ғылымдары терминологиясының авторы Ахмет Байтұрсынұлы тұрды. Оның бұл мәселедегі ұстанымы мынадай болды: «Тіл тазалығы дейтініміз – ана тілдің сөзін басқа тілдің сөзімен шұбарламау. Басқа тілден сөз тұтыну қажет болса, жұртқа сіңіп, құлақтарына үйір болған, мағынасы халыққа түсінікті сөздерді алу керек. Қазақ әдебиеті қатып-пісіп жетпеген уақытта біз қазақ сөзін ескі, жаңа деп талғамаймыз, жергілікті сөз екен деп, ол жағынан қатал қарап қашып тұрмаймыз. Жалғыз-ақ біздің мықтап қашатынымыз жатшылдық (жат сөзшілдік). Біз сияқты мәдениет жемісіне жаңа аузы тиген жұрт өз тілінде жоқ деп мәдени жұрттардың тіліндегі даяр сөздерді алғыштап, ана тілі мен жат жұрттардың тілінің сөздерін араластыра-араластыра ақырында ана тілінің қайда кеткенін білмей айырылып қалуы мүмкін. Сондықтан мәдени жұрттардың тіліндегі әдебиеттерін, ғылым кітаптарын қазақ тіліне аударғанда пән сөздерінің даярлығына қызықпай, ана тілімізден қарастырып сөз табуымыз керек. Сонда біздің әдебиетіміздің тілі таза болып, жоғарыда айтылған талғау салтының шарты орындалған болады». Шерубай Құрманбайұлы бұдан ары қарай Ахмет Байтұрсынұлының осы пікіріне замандастары, тіл мәселесін зерттеген әріптестері қосылып, пікірлері бір арнаға тоғысқанын, Алаш зиялыларының кірме сөздерді қабылдау, ұлт тіліне аудару жөнінде ортақ ұстанымы болғанын ортаға салды. Қошмұхамед Кемеңгерұлының, Нәзір Төреқұловтың, Жүсіпбек Аймауытовтың, Халел Досмұхамедовтың осы бағыттағы пікірлері мен ойлары туралы нақты мысалдар келтіре отырып баяндады. – Алаш зиялылары ұлттық терминдер қорын қалыптастыруда шет тілінің сөздерін өзгеріссіз алуға жол бермей, терминқорды қазақ сөзінің негізінде, тілдің ішкі мүмкіндігін барынша пайдалана отырып жасауды мақсат етті, – деді ол. Алаш зиялыларының атқарған жұмыстарын ол былайша саралап берді: Біріншіден, Алаш оқығандары ХХ ғасырдың басында ұлттық терминқорды жасау мен қалыптастыру қағидаттарын тұжырымдап, оны бүкіл қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінде бекітті. Екіншіден, терминология комиссиясы құрылып, терминологиялық жұмыстарды жүйелі түрде жүргізуді қолға алды. Үшіншіден, олар өздері мақұлдаған терминқорды қалыптастыру қағидаттарын басшылыққа алып, пән сөздерін жасаумен айналысты. Төртіншіден, қазақ мектептері мен жоғары оқу орындарына арналған төл оқулықтар мен оқу құралдарын жазып, өздері жасаған немесе мақұлдаған терминдерін қолданысқа енгізді. Бесіншіден, олар екі тілді аударма сөздіктер мен терминологиялық сөздіктер шығарумен айналысты. –Бүгінгі терминқорымызды жетілдіру, толықтыру кезінде, термин шығармашылығы мен терминжасам саласын дамытуда қазақ терминологиясы дамуының алаштық кезеңінен сабақ алып, Алаш зиялыларының ұстанымдары мен тәжірибесін ескеру керек, – деді баяндамашы сөзін қорытып. Бұдан соң А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры, профессор Ерден Қажыбектің сөзі де жиналғандардың назарын аударды. Ол «Ұлттық бірегейлік, жалпытүркілік бірізділік және әлемдік ұстаным – қазақ терминологиясының даму бағыттары» деген тақырыпты қаузады. Оның айтуынша, соңғы бірнеше жыл көлемінде терминология саласына бір тиын да бөлінбеген, сала әлі көңіл көншітерлік күйде емес. –Термин – бұл халықтың тілі емес, мамандардың тілі. Сондықтан ол мамандарға түсінікті болуы керек. Қазақ тілінің негізінде жасалатын терминдер өте көп. Категориялық терминдердің ұлттық терминологиядағы саны аз. Ал астрономиялық терминдер бойынша қазақ тілі ең бай тілдердің бірі. Өйткені біздің картамыз аспанда болды. Халқымыз жыл сайын кемінде 1000 шақырым ары-бері малмен бірге көшіп жүрді. – Елбасының «Рухани жаңғыру: болашаққа бағдар» атты мақаласы шыққаннан кейін ұлттық мүддеге бетбұрыс жасалып отыр. Осы орайда латынға көшу қазақ терминологиясын қалыптастыруға игі септігін тигізуі керек, – деді институт директоры. Тағы бір салмақты ой тастаған мәселе түркі сөздеріне қатысты болды. Түркі сөздері бүкіл түркі елдерінде бірдей. Азғантай фонетикалық өзгерістері болуы мүмкін. Бүгінде бұдан жиырма жыл бұрынғыға қарағанда, түркі халықтарының саны әлдеқайда көбейген. Бір-біріне көршілес қоныстанған түркі елдерінің жерлері де түрлі қазба байлықтарына бай. Сондықтан адамзаттың ең бір сүбелі үлесі болып табылатын түркі жұртының терминологиясында бірізділіктің болуы заңды. Ерден Қажыбек жалпытүркілік терминологиялық қор құру мәселесі пісіп-жетіліп тұрғанын, қазіргі кезде әлемдік инновациялық кеңістікке өзіміздің ресурстарымызды енгізуіміз керектігін алға тартты. – Әлемде ғылым, технология, инновация сияқты көптеген бағыттарда термин сөздер қосылып көбейіп жатыр, оның бәрін сол күйінше қалдыру тілімізге үлкен қауіп. Оларды ұлттық негізде қалыптастыруымыз керек. Жалпы терминология деген сөз мемлекеттік тіл деген ұғымды білдіреді. Қазақ тілі мен мемлекеттік тілдің айырмашылығы бар. Қазақ тілі бұл – халықтың жаны. Ал мемлекеттік тіл – функционалды тіл, – деді. «Дүниенің ғылыми бейнесіндегі ұлттық-мәдени ерекшелік» деген тақырыпта баяндама жасаған Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университетінің профессоры Сәбира Искакова гуманитарлық ғылымдардың (заң шығару, тарих, музыка өнері) терминдік жүйесі әрқашан ұлттық-мәдени сипатымен ерекшеленетінін айта келіп, оны қазақ халқының мысалында таратып береді. Қазақ тілінің заң лексикасының ерекшелігі сонда, ол бастауын сонау көне дәуірлерден алып, үнемі даму үстінде қалыптасып, өзгеріп, толығып отырады. – Заң терминдері – қазақ этносының сатылы дамуының, қоғамдық өзгерісінің, ру, тайпа, ұлыс, халық, ұлт болып қалыптасу кезеңдерінің бірден-бір куәгері. Халықтың өзімен де, тілімен де бірге дамып, біте қайнасып келе жатқан көне мұрасы. Ел басқару ісіндегі атауларды талдайтын болсақ, олар өз ішінде бірнеше тарихи кезеңдерге сай ерекшеленіп отырады, – деді ақтөбелік ғалым. Мысалы, әкімшілік тұлғалар (ғұн дәуірі: аға тәңірқұт, құт, аға, білге, хан, кіші, тете, бек, бас, жасауыл, уәли, ордабек, даяшы, бақауыл, күзетбасы, даяшыбасы, бас абыз, тұтқауыл, уәзірбасы, аламанбасы, аймақбасы, шабандоз, сол қол аламанбасы, қорғаушы тұтқауылбек, сардарбасы, тілмаш, сол бас сақа, ішкі бек, басқақ, нақбек). С.Искакова көне түркі дәуірі мен жаңа түркі дәуіріндегі, қазақ хандығының отарлану дәуіріндегі әкімшілік атауларды да тәптіштеп көрсетті. Құқықтану терминдерінің мағынасында ұлттық-мәдени ерекшеліктер барын, ұлттың тарихи, қоғамдық-экономикалық дамуы мен тұрмыс-салтына байланысты ұлттық мәдени ерекшеліктердің болуы заңды құбылыс екенін алға тартты. Конференция барысында сондай-ақ Назарбаев Университетінің профессоры Сарқыт Әлісжан «Ғылым тілін қалыптастырудағы Алаш зиялыларының орны», А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты Терминология бөлімінің меңгерушісі Сәрсенбай Құлманов «Заң саласы терминдерінің қолданысындағы кейбір сәйкессіздіктер» деген тақырыпта ойларын ортаға салды. Түстен кейін секциялық мәжілістер өтіп, терминологиялық қор, терминжасам, осы бағыттағы ұстанымдар, терминдерді біріздендіру, ғылым саласындағы айқындаушы терминдердің қолданылуы сияқты көптеген мәселелер қаралып, ортаға салынды. Атап айтқанда, «Қазақ тіл біліміндегі жаңа сөздердің зерттелуі және жүйеленуі» деген тақырыпта М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің профессоры Қ.Алдашева, «Терминжасамдағы транслитерация мәселесі» тақырыбында Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің аға оқытушысы Б.Боранбай, «Медициналық терминдерді біріздендіру: алғышарттар, жанрлық-стильдік ерекшеліктер, проблемалар» тақырыбында С.Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университетінің оқытушысы Н.Төлеева және басқалар баяндама жасады. Сөйтіп, терминологияның өзекті мәселелері мен ұлттық терминқорды жүйелеу турасындағы келелі жиын саланы уақыт талабына сай жаңа деңгейге көтерудің мүмкіндіктері мен жолдарын айқындаған соны қадам болды.
Ғазиз ҚҰРМАШҰЛЫ Астана
