• УЙҒУР АВАЗИ
• 19 Сәуір, 2018

Пәзаға йол ачқан 108 минут

Шөһрәт МӘСИМОВ, «Уйғур авази»/ 12-апрель – пүткүл дуния нишанлайдиған мәйрәм. Бу күн – Авиация вә космонавтика күни. У 1961-жили йүз бәргән улуқ вақиәгә беғишланған. Бу күни кеңәш граждини Юрий Алексеевич Гагарин «Восток» космос кемисидә тунҗа қетим Йәр шарини айлинип учти. Шундақ қилип, 108 минут давамлашқан әйнә шу учуш инсанийәтниң Каинат бошлуғини тәтқиқ қилишиға йол ачти. Космос кемисини пәзаға учиришқа кеңәш алими, инженер-конструктор, әмәлий космонавтикиниң асасини салғучи Сергей Королев, учириш командисиниң башлиғи Анатолий Кириллов вә Сергей Королевниң синақ ишлири бойичә орунбасари Леонид Воскресенский рәһбәрлик қилди. Космос кемиси Йәр шарини айлинип учуп өткәндин кейин теҗәш қурулмиси ишқа қошулуп, кемә йәргә қонуш үчүн орбитидин төвәнлишишкә башлайду. Москва вақти бойичә саат 10дин 55 минут өткәндә космонавт бәлгүләнгән йәргә – Саратов вилайити Тернов наһийәсигә қарашлиқ Смеловка деревнясигә йеқин Волга дәриясиниң йенидики терилғу мәйданиға қониду. Әйнә шуниңдин етиварән СССР Алий Кеңиши Президиуминиң 1962-жил 9-апрельдики Пәрмани билән 12-апрель – Космонавтика күни сүпитидә нишанланмақта. Мәлумки, шундақ күнни тәсис қилиш тәшәббусини Юрий Гагаринниң дублери, иккинчи космонавт Герман Титов көтәргән еди. У шундақла СССР һөкүмити тәрипидин БМТқа Дуниявий космонавтика күнини тәсис қилиш идеяси билән мураҗиәт қилиш тәкливиниму бериду. Шуниңдин кейин 1968-жили ноябрь ейида Хәлиқара авиация федерациясиниң 61-Баш конференциясидә 12-апрельни Дуниявий авиация вә космонавтика күни сүпитидә атап өтүш тоғрилиқ қарар қобул қилиниду вә мәйрәм хәлиқара мәртивигә егә болиду. Әнди 2011-жили 7-апрельда болса, Россияниң тәшәббуси билән БМТ Баш Ассамблеяси космос бошлуғини өзләштүрүш ишида кеңәш космонавти Юрий Гагарин әмәлгә ашурған дәсләпки қәдәмниң 50 жиллиғи мунасивити билән 12-апрельни Хәлиқара адәмниң космосқа учуш күни дәп елан қилди. Дәсләп мундақ қарарни 60тин ошуқ мәмликәт қоллап-қувәтләйду. Әнди бир жилдин кейин болса, Космонавтика күнини нишанлайдиған дөләтләрниң сани хелә көпийиду. Мавзуға мунасивәтлик ечинишлиқ фактниму тәкитләп өтүшни тоғра көрүватимиз. Буниңдин 50 жил илгири, йәни 1968-жили 27-мартта Юрий Гагарин һәрбий учқуч, Кеңәш Иттипақиниң Қәһримани, биринчи класслиқ учқуч-синиғучи, инженер-полковник Владимир Сергеевич Серегин билән УТИ МиГ-15 самолетида Москва вилайитидики Чкаловский аэродромидин һаваға көтирилип, мәшиқ учушлирини әмәлгә ашуруватқан пәйтидә Владимир вилайити Киржач наһийәсигә қарашлиқ Новоселово деревнясигә йеқин йәрдә һалакәткә учрап, қаза болиду. Кеңәш Иттипақида умуммиллий матәм елан қилиниду. Тәкитләймизки, бу СССР тарихида вапат болған вақтида дөләт рәһбири әмәс адәмниң вапати мунасивити билән матәм күни елан қилинған биринчи әһвал болған еди. Бу күни пүткүл дуния космосни бойсундурған әзиз оғландин айрилип қалғанлиғидин чоңқур қайғуруп, матәмгә чөкти. 28-мартта саат 21дин 15 минут өткәндә Юрий Гагарин билән Владимир Серегинниң җәсәтлири кремация қилиниду. Җәсәтләр күли селинған урнилар Кремль сепилиға қойилиду. Бийил 27-март тунҗа космонавтниң паҗиәлик вапат болғиниға 50 жил толған күн сүпитидә аммивий чарә-тәдбирләр билән хатириләнди. Юрий Гагариндин кейин, йәни 1961-жили 6-августа бортида йәнә бир Кеңәш космонавти Герман Титов бар «Восток-2» кемиси учирилиду. У бир тәвлүктин ошуқ учуп, аман-есән йәргә қониду. Әнди 1962-жили 11-12-август күнлиридә космонавтлар Андриян Николаев билән Павел Поповичлар «Восток-3» вә «Восток-4» космос кемилиридә пәзаға атлиниду. 1963-жили 16-июньда пүткүл дунияни һәйран қалдуруп, Кеңәш қизи Валентина Терешкова космосни бойсундуриду. 1964-жили көп орунлуқ «Восход» кемисиниң вуҗутқа кәлтүрүлүши космос бошлуғини өзләштүрүштики новәттики қәдәм болди. Шу жили 12-октябрьдә учирилған «Восход-1» кемисиниң экипажини командир полковник Владимир Комаров, илмий хадим Константин Феоктистов вә врач Борис Егоров тәшкил қилди. Бу учушниң алаһидилиги шуниңдин ибарәтки, уни космонавтлар дәсләпки қетим скафандрларсиз әмәлгә ашурған еди. 1965-жили 18-мартта «Восход-2» космос кемиси учирилиду. Уни қураштурғанда космонавтниң очуқ космосқа чиқишиға бағлиқ бираз қошумчилар киргүзүлиду. Бу қетимқи космос сәпиридә космонавт Алексей Леонов очуқ космосқа чиқип, чәксизликтә 12 минут болиду. Һә, инсанийәтниң Каинатқа ташлиған дәсләпки қәдәмлири утуқлуқ, ениғирағи, ғалибанә болди. Йошурушниң һаҗити йоқки, һәрдайим шундақ болидиғандәк туюлған еди. Бирақ 1967-жилниң 24-апрель күни космос биринчи қурванлиқни тәләп қилди: йеңи «Союз-1» космос кемиси йәргә қонуш вақтида һалакәткә учрап, уни башқурған космонавт Владимир Комаров қаза болиду. Мәлумки, Владимир Комаров космос бошлуғини икки қетим өзләштүргән тунҗа космонавт еди. Әпсус, у вәзиписини өтәш вақтида һалакәткә учриған дәсләпки космонавт болди. 1969-жили январь ейида «Союз-4» вә «Союз-5» кемилири учирилған чағда (космонавтлар Владимир Шаталов вә Алексей Елисеев, Борис Волынов вә Евгений Хрунов) дәсләпки қетим экспериментал орбитал станцияси вуҗутқа кәлтүрүлүп, узақ муддәтлик космос экспедициялири үчүн муһим қәдәм болди. 1969-жили 21-июльда адәм балиси дәсләпки қетим Айниң үстигә қонди. У АҚШ астронавти, «Аполлон-11» кемисиниң командири Нил Армстронг еди. Әнди 1971-жили 19-апрельда «Салют» станцияси орбитиға чиқирилип, төрт күндин кейин бортида космонавтлар Владимир Шаталов, Алексей Елисеев вә Николай Рукавишников бар «Союз-10» космос кемиси станциягә әвәтилиду. Аридин бираз жил өтүп, йәни 1975-жили 15-июльда Кеңәш Иттипақиниң «Союз» (космонавтлар Алексей Леонов, Валерий Кубасов) вә Америка Қошма Штатлириниң «Аполлон» ( астронавтлар Томас Стаффорд, Вэнс Бранд, Дональд Слейтон) кемилириниң бирләшкән учуши космос кәңлигини течлиқ мәхсәтләрдә тәтқиқ қилиш вә пайдилиниш саһасидики хәлиқара һәмкарлиққа асас салди. 1986-жили февральда «Мир» орбитал комплекси орбитиға чиқирилиду. Мәзкүр комплексни пайдилиниш җәриянида адәмниң космоста узақ вақит учушини медицина-биологиялик җәһәттин тәминләш технологияси тәкшүрүлди вә космоста узақ вақит үзлүксиз болушниң дуниявий рекордлири орнитилди. Мәсилән, космонавтлар Владимир Титов билән Муса Манаров 366, Валерий Поляков 438 тәвлүк болди. Аяллар арисидики рекорд Елена Кондакова ( Россия, 169 тәвлүк) билән Шеннон Люсидқа (АҚШ, 188 тәвлүк) тәәллуқ. «Мир» орбитал комплексида нурғунлиған тәҗрибиләр билән тәтқиқатлар жүргүзүлүп, муһим хәлиқара программилар әмәлгә ашурулди. Барлиғи болуп, комплекста 12 мәмликәттин, шу җүмлидин мустәқил Қазақстандин болуп 104 адәм ишлиди. «Мир» станцияси 2001-жили 23- мартта Тиниқ муһит сүйигә чөктүрүветилди. Һазир орбитида хәлиқара космос станцияси ишләватиду. Умумән, Юрий Гагариндин кейин космос бошлуғида дунияниң қириқтин ошуқ мәмликитидин 500гә йеқин адәм болди. Уларниң арисида Александр вә Сергей Волков охшаш ата-бала космонавтларму бар. Әнди америкилиқ Деннис Тито болса, турист сүпитидә космоста болуп қайтти. Шуни мәмнунийәт билән тәкитләш орунлуқки, космосни бойсундурғанлар арисида Тохтар Әубәкиров, Талғат Мусабаев вә Айдин Айимбетов охшаш мустәқил Қазақстанниң оғланлириму бар. Уларму, әлвәттә, мәмликәт мәнпийәтлирини көздә тутқан һалда, космос бошлуғини тәтқиқ қилиш ишиға өз һәссини қошти. Һә, бийил адәм балисиниң космосқа йол салғиниға 57 жил болди. Юрий Гагаринниң учуши шу чағда кишиләрниң чүшигиму кирмигән мисли көрүлмигән вақиә болғанду, әтималим. Әмәлиятта бу күн пүткүл инсанийәтниң техникилиқ илгирилишини көрсәтти. Қисқиси, космонавтика бизчә болғанда, пүткүл инсанийәтниң үмүт-таянчиси, у әң заманивий җабдуқлар, әң ениқ станок вә әсвап-үскиниләр, әң мукәммәл материаллар вә илғар технологияләр, илим-пәнниң әң йеңи утуқлири. Әнди мошуларға болған йолни Юрий Гагаринниң 108 минутлуқ учуши ечип бәрди.