• Таным
• 02 Наурыз, 2017

Сырымбет – сыршыл тарих мекені

Саумалкөл ауылын жиектеп өтетін айналма жолмен әрі асып, сүт пісірімдей уақыт жүрген соң қамшылар жақ иықтан Сырымбет тауы көрінді. Асқары көк тіреп, құзар шыңдары қазбауыр бұлттың желкенін жұлмаламаса да, атақ-даңқы әлемге мәшһүр тау. Білетіндердің айтуына қарағанда, географиялық өлшем есебімен тау санатына да жатпауы мүмкін. Әйтсе де, бауырынан жақсылар түлеп ұшқан, ұл-қызы даңқын төрткүл дүниеге мәлім еткен тау бауыры көздің жауын алатын ғажайып табиғатымен ғана емес, сол Алашқа ардақты ұл-қыздарының кіндік қаны тамып, ер жеткен өлкесі, аялар ақ бесігі болғандықтан да сүйікті.

Тура тау етегін бөктерлеп Айғаным ханша қыстауына апаратын жолға іліктік. Кешегі кеңес заманында оқтай түзу, тақтайдай тегіс жол еді, кү­тімсіздіктен ойдым-ойдым қазан шұңқырлар пайда болыпты. Аттанар жақ қапталда атақты Құмдыкөл. Көнекөз қариялардың ­айтуына қарағанда, әне бір заманда күмістей суы толқып жататын ғажап таза, суы бал, жағасы шүйгін көл болса керек-ті. Қазір жағалауын репейсіз өскен қалың қамыс жауып кеткен екен. Ұшса көктің жүзін жабатын, қонса жердің жүзін жабатын қаз-үйрек жыртылып айырылатын, үзіліп түскен бір шөкім гауһар сияқты мөлдіреп жататын күміс көлдің ажарына қамыстан кіреуке түскен көрінеді. Тау бауырынан алыстан мен мұндалап Айғаным ханша қонысы көрінеді. Таяп келгенде көне дәуірдің күні бүгінге дейін сақталып қалған көшірме кейпі қылаң береді. Оқтай түзу қарағайдан шапқан тұрғын үй, мешіт, медресе, одан соң монша, ат қора. Сәл әріректе жел диірмен. Қасиетті қара қоныс мұқият қоршал­ған. Көлденең жатқан бір бұрау жоқ. Кіреберістегі жармалы қақпа қандай?! Айғаным Абылай ханның тұң­ғыш ұлы Уәлидің кіші әйелі. Яғни ол атақ-даңқы әлемге тараған, алты Алаштың басын қосып ел еткен, ақыл-парасатына тең келер жан жаратылмаған ұлы Абылайдың келіні. Жаратылысынан айрықша дарынға, ерекше бітімге ие болған, артына өлмес-өшпес мұра қалдырған, ­мынау жарық дүниеден құйрықты жұл­дыздай жарқ етіп ағып өткен ғұлама ғалым Шоқанның әжесі. Оның әкесі Шыңғыс сұлтанның туған анасы. Негізінде әуелі ел арасында өзінің ай­рықша ақылымен, көріктілігімен, білімділігімен, парасаттылығымен ханша атанған. Жалпақ жұрттың қо­шеметі мен құрметіне ие болған. Тегі Құдайберлі Бәйімбет, руы Атығай. Өз әкесі Сарғалдақтың арғы жағы әйгілі Мәлім Қожа. Шынтуайтын айтқанда, Айғаным төре тұқымына жатпайды. Әйтсе де «қарадан шығып хан болған» демекші, дарқан табиғат сыйлаған, Жаратқан Ием маңдайына тарту еткен тағдыр-талайы ханшаны шырқау биікке көтерген. Сөйтіп, сол тұстағы қазақ әйелдері арасында ірі қоғам қайраткері дәрежесіне көтеріліп, жалпақ елді басқару тізгініне ие болуы осы сөздерімізді тірілте түсер еді. Бір ерекше сипаты ұлағатты ұл-қыздар тәрбиелеп өсірген әйел-ана. Өзінің ұлы Шыңғыстан бастап балаларына орыс тілінде білім алуға ықпал етіп, тәлімді тәрбие берген. Білім мен өнерді қасиет тұтқан ханшаның өзі де қазақ және орыс тілдерін өте жетік білген көрінеді. Оған қызмет бабындағы әртүрлі жазбаша құжаттардың тәртібі дәлел бола алады. Фототілші Төлеген Қосшығұлов екеуіміз қасиетті қара қоныстың табалдырығын «біссміллә» деп аттадық. Заманында Александр І патша Сырымбет қойнауында кешенді қыстау, мекенжай салуға бұйрық шығарған. Осы құрылыстардың жұмысына бес мың сом ақша бөліп, оған қоса үкімет тарапынан 400 сом зей­нетақы белгілепті. Сөйтіп, қазіргі күні көне дәуірдің ескірмес естелігін­дей болып тұрған осы қасиетті қара қоныстың іргетасы қаланған. Негізінде Уәлиханның екі қыстауы болған деседі. Оның бірі ­Бурабай маңындағы Ханның Қызылағашы деп аталатын қыстау да, екіншісі кіші әйелі Айғанымнан тарайтын ұрпақтардың еншісіне тиген. Дәл осы арада анау тау бауырынан басталып Жарқынның жалпақ даласына ұласатын қайыңды, қарағайлы, құйқалы өңірді мал-жанына өріс еткен Айғаным ханша Әбден, Мәмке, Шепе, Ханқожа, Әлжан есімді ұлдар мен Рақия, Нүрилә атты екі қыз тәрбиелеп өсірген.

1985 жылы Шоқан Уәлихановтың республикалық тарихи-этнографиялық мұражайы ашылды. Сол тойдың қарсаңында Сырымбет ауылы бір жасарып қалды. Қазақтың «жақсы әке қырық жыл азық» дейтіні рас. Қырық жыл ғана емес, жүз жыл өткесін де, жүз елу жыл өткесін де жақсылық шарапаты тиіп жатыр. Сол тойдың тұсында Сырымбет баурайындағы аңыз-ертегіге айналған Уәлихановтар қонысын қайтадан қалпына келтіру жұмыстары жүргізілді. Негізінен, Шоқанның ата қонысы туралы салған суреттері басшылыққа алынды. Сөйтіп, ел игілігіне жаратылған қара қоныс сырлы Сырымбеттің баурайында өзінің қайталанбас ғажайып кейпімен сыр шертіп тұр.

Алдымен, тұрғын үйге кірдік. Көне заманнан күмбірлетіп сыр шертетін жиһаздар сол күйі тұр екен. Аралық қабырғалар мен кіреберістерге шамдар ілінген. Жұмсақ диван, оған жабылған әртүрлі аң терілері. Көне бұйымдардың барлығы осы бір үйде сол заманның өзінде өнер мен мәдениеттің шуағы кілкіп тұрғандығын көрсетеді. Ол заманнан бері қаншама уақыт өтпеді десеңізші. Тарихи құжаттар бұл кешеннің 1824 жылдан 1834 жылға дейін салынғандығын айғақтайды. Сол заманда Алаш даласын зерттеп, жергілікті халықтың тыныс-тіршілігі туралы құнды деректер қалдырған белгілі оқымысты А.К.Гейнс Сырым­беттегі Айғаным ханшаның мұражайы туралы былай деп жазады: «Оның мекенжайын қалың қарағайлы әсем екі тау қоршап тұрды. Тастақты бір қырқадан асып ылдиға түсе бергенімізде кәдімгі біздегі орта қолды помещиктердің дәстүрінде салынған бірнеше үйлер мен мешітті көзіміз шалды. Шыңғыс пен әйелі тұрған ортадағы үйдің жиһазы помещиктердің жиһазына ұқсайды. Залда 12 пьесаға дейін ойнайтын орган қойылған. Айна мен дуалдық шамдар ілінген, ортада хрустальды, үзбелі салпыншағы бар қола шырағдан. Есіктері тұтылған шағын-шағын жібек перделердің шашақ баулары мен өрнектері тұрпатты, көлемді болғанымен көзге нәзік көрінеді. Қонақ бөлмесіне гарнер немесе Корнилов вазаларын қоюдың орнына қытай вазалары қойылған». Саяхатшының жазған осы жазбаларында бейнеленген бұйымдар, үй жиһаздары, қасиетті қара қоныстың орналасу тәртібі дәл сол қалпында жайнап тұр. Шынын айту керек, үркіншілік жылдары Айғаным ханша қонысын өрт те шалған, замананың долы желі де жұлмалаған. Әйтсе де, болат пышақ қап түбінде жата ма, бүгінгі бейне тәлім-тәрбиенің тамаша ошағы болып өзгеше реңмен сыр шашып тұр. Жалпы Сырымбеттің осы бір қойнауы сырлы тарихқа толы. Көнекөз қариялардың айтуына қарағанда, сол заманның өзінде өнердің өрісін кеңейтуге мейлінше ықпал еткен төре шаңырағында жыршы мен ақындар, әнші мен күйшілер жиі-жиі бас қосады екен. Осы төңіректегі ғана емес, ат тұяғы жететін жердің бәрінен. Бәлкім, бала Шоқан да ұлттың ұлағатты қазынасы болып саналатын өнер иелерін көріп, мәжілістеріндегі әсерлі әңгімені тыңдап, бойына сіңіріп өскен шығар. Орынбай, Тоғжан, атақты Шөже, Ақан сері, Жаяу Мұсалар Айғаным қонысының қадірлі қонақтары болған. Қара қонысты аралап жүргенде сырлы Сырымбеттің иығынан құлдилап әуезді ән құйылатындай. Сол ән ұшса құстың қанатын талдыратын қазақтың жалпақ даласына біресе аспандап, әуелеп, біресе Ақан атамыздың Қараторғайы тәрізді құлдилап тарап бара жатқан тәрізді. Жалғыз төреліктің, асыл тектің белгісі ғана емес, Алаш жұртына мәңгілік серік болған әдемі өнердің де ғажайып мекені. Мұнаралары күн сүйген, таза қара­ғайдан қиып салған мешіт иман­ды­лықтың ұясы тәрізді. Дәл төрде ортасынан ашылған қасиетті Құран тұр. Құрқылтайдың ұясы тәрізді жаныңа жылу тарататын Алланың жердегі үйі кейінгі адамзат баласына үнсіз уағыз айтып тұрғандай. Мешіттен шыққан соң қарсы бетте медресе тұр. Өз заманында осы төңіректегі талапты, талантты балаларға имандылық шарттарын ғана емес, білім-ғылымның алғашқы жыр шуағын себезгілеген ыстық ұя іспетті. Қасиетті қоныстың етек жағында монша. Әлі өркениеттің лебі сахараның төсіне дендеп енбеген кезеңде салынған. Ішкі кіреберіс, жуынатын, шабынатын орындары, ыстық бу шығатын қондырғысы, жағатын пеші сол қалпында. Бұл да атқан оқтай түп-түзу қарағайдан қиылып салынған. Моншадан төменірек ат қора. Аты ат қора болғанымен, адам тұратын мекеннен де жөндемірек, жақсырақ. Ішінде соқа, ат шалғы, көрік, балта, балға тәрізді шаруашылық бұйымдары. Заты темір бұйымға жарымай отырған заманда күнделікті қажеттілікке орай пайдаланылған заттар және қандай заттар десеңізші. Айғаным ханшаның заманы түгіл бүгін де пайдалануға болатын, бүгінге де керекті ғажайып бұйымдар. Тарих айтады: 1920-1930 жылдары Қазан төңкерісінен кейінгі дәуірде әлдебір содырлар осы қонысты қиратқан, әбден бүлдірген. Ал қалған бөренелерінен 1930 жылы Саумалкөл селосында клуб үйін салыпты. Сөйтіп, төңірегіне ай нұрындай сырбаз сәуле себезгілеген Айғаным ханшаның мекенжайы 1993 жылға дейін қаңырап бос жатты. Көне жұрты ғана. 1985 жылы Шоқан Уәлихановтың республикалық тарихи-этнографиялық мұражайы ашылды. Сол тойдың қарсаңында Сырымбет ауылы бір жасарып қалды. Қазақтың «жақсы әке қырық жыл азық» дейтіні рас. Қырық жыл ғана емес, жүз жыл өткесін де, жүз елу жыл өткесін де жақсылық шарапаты тиіп жатыр. Сол тойдың тұсында Сырымбет баурайындағы аңыз-ертегіге айналған Уәлихановтар қонысын қайтадан қалпына келтіру жұмыстары жүргізілді. Негізінен, Шоқанның ата қонысы туралы салған суреттері басшылыққа алынды. Сөйтіп, ел игілігіне жаратылған қара қоныс сырлы Сырымбеттің баурайында өзінің қайталанбас ғажайып кейіпімен сыр шертіп тұр. Қазір мұнда Шоқанның тари­хи-этнографиялық мұражайы мен Айға­ным мекенжайы біріктіріліп, Сырымбет­тегі мұражай кешенін құрап отыр. Мұра­жай қызметкерлерінің айтуына қарағанда, тоғыз мыңға таяу экспонат бар екен. Келушілер бір үзілмейтін көрінеді. Сырымбет баурайында арнайы сапармен болғанымызда Солтүстік Қазақстан облысының Аққайың ауданының мектеп оқушылары өлкетану мақсатымен арнайы келіп, тамашалап жүр екен. Қос облыстың адамдарын айтпағанда, Вьетнам, Қытай, Америка, Түркия, Германия тәрізді қиян шалғайдан қонақтар келіп, көне дәуірдің тылсымынан шым-шымдап сыр ұққанға ұқсайды. Село орталығындағы этнография­лық мұражайды аралап, тарихи жә­дігерлерді суретке түсіріп, есте жоқ ескі күндердің елесін ойша тірілтіп, кері аттандық. ­Селодан сәл ұзай бере фототілші Төлеген ағамыз селоның сыртқы кейпін суретке түсіріп алу үшін аялдады. – Байқайсың ба, – дейді ол, – жусан иісі аңқитын тәрізді. – Жусан иісі ғана емес, – деймін мен, – жұпар иісі. Сырлы тау Сырым­беттің қойнауында ғұмыр кешкен, ұрпағының, ұрпағының ғана емес күллі ұлтының жақсылығын аңсаған Айғаным ханша әжеміздің әзіз арма­нының, ғазиз жанының, ұлы мұрат­тарының самал болып желпіп өткен иісі тәрізді. Құмарлана жұттық кеп.

Байқал БАЙӘДІЛОВ

Солтүстік Қазақстан облысы Айыртау ауданы