• УЙҒУР АВАЗИ
• 30 Сәуір, 2010

Күчимиз — өмлүктә

Мән аһалисини һәр хил милләт вәкиллири тәшкил қилидиған Ђамбул наһийәсиниң Фабричный йезисида имам аилисидә дунияға кәлдим. Гөдәк чағлиримда йезимизниң турғунлири интайин көп милләтлик еди. Шуңлашқа һәр хил хәлиқләрниң тиллирини аңлап өстуқ. Мениң шу чағдики достлиримниң һәммиси дегидәкла өз ана тиллирида сөзләтти. Уларниң арисида пәқәт уйғур, қазақ вә рус хәлиқлириниңла әмәс, шундақла немис, грек, татар, түрк, чечен хәлиқлириниң вәкиллириму болди. Һәйран боларлиғи шуки, уларниң һәммиси дегидәкла бу йезиға өз ихтияри билән әмәс, бәлки Улуқ Вәтән уруши жиллири мәђбурән көчүп кәлгәнләр еди. Лекин, шуниңға қаримай, улар өзлириниң дәрт-әлимини көрсәтмәй, башқа милләт вәкиллиригә нисбәтән меһир-муһәббитини сақлиған сехи жүрәк егилири болушни билди. Биз, әң алди билән, бир-биримиздики инсаний хисләтләргила көңүл бөләттуқ. Қәдир-қиммәтму шуниңға қарап шәкиллинидиған. Шуниң үчүн болса керәк, биз гоя бир аилиниң пәрзәнтлиридәк қериндаш болуп өстуқ. Шу чағларда һәр хил милләткә тәәллуқ болған достлиримниң дадамға маңа охшаш «дада» дәп уйғурчә мурађиәт қилғанлиғи әйнә шу йеқинчилиғимизниң ипадиси болса керәк дәп ойлаймән. Биз аилидә пәқәт уйғур тилида сөзлишәттуқ. Дадам ана тилимиздики көплигән китапларни үнлүк оқатти. Кейинирәк мәнму шуни адәткә айландурдум. Һазир, аридин хелә жиллар өткәндин кейин, ойлисам, «Коммунизм туғи» гезити мениң һаятимда чоң роль ойнапту. Башланғуч синипларда оқуватқан чағлиримдин башлапла мән униң оқурмәни болдум. Бәзи бир сөзләрниң мәнасини чүшәнмәй қалсам, дадам чүшәндүрүп берәтти. Шундақ қилип, ата-анам вә миллий нәшир мениң ана тилимдин айрилип қалмаслиғимға асас болди. Көп милләтлик йезимизда биз, биринчи новәттә, уйғурларға вакаләтлик қилидиғанлиғимизни, һәр биримизниң иш-һәрикитигә қарап, башқиларниң хәлқимизгә нисбәтән көз қариши шәкиллинидиғанлиғини ата-анам һәр қачан қулиғимизға қуюп туратти. Мән буни һелиғичә ядимдин чиқарғиним йоқ. Биз, имамниң балилири болғанлиқтин, дайим яхши оқушқа, өзимизни тоғра тутушқа тиришип өстуқ. Йезимизда ана тилимда билим елишқа мүмкинчилик болмисиму, мән кичигимдин қазақ вә рус муәллиплири билән бир қатарда Билал Назим билән Лутпулла Мутәллипниң шеирлирини, Зия Сәмәди билән Һезмәт Абдуллинниң әсәрлирини оқуп өстүм. Еһтимал, мән бәшинчи яки алтинчи синипта оқуватқан мәзгилләр болса керәк, бизниң өйгә язғучи Зия Сәмәди кәлгән еди. Шуңғичә мән униң «Майимхан» романини оқуп чиққан едим. Дадам мени униңға тонуштурди. Язғучи билән мәзкүр китап вақиәлиги әтрапида хелә сөһбәтләштуқ. Шу дәқиқиләр задила көз алдимдин кәтмәйду, «Майимхан» болса, мениң әң сөйүмлүк әсәрлиримниң бири болуп қалди. Бизниң аилә үчүн әң йеқин адәмләрниң бири — жутдишимиз, көрнәклик қазақ композитори Әсет Бейсеуов болди. Униң дадиси Қожамқул ата дадамниң йеқин достлириниң бири еди. Мән Әсет Бейсеуовниң нахшилирини аңлап өстүм, у аһаңлар гоя мениң қәлб тарлиримниң садалириға уйғун иђат қилинғандәк сезилиду. Қисқиси, көп милләтлик Фабричный йезисини мән кәң даиридики өз өйүм дәп чүшинимән һәм бүгүн биз билән қатар яшиған айрим достлирим һәққидә һекайә қилмақчимән. *** Мениң дадам — имам Абдуқадир қари өз мәзгилидә тарихий Вәтинимиз Қәшқәрни һимайә қилғанларниң бири. 1934-жили апрель ейида у 17 йешида киндик қени тамған шәһәрни тәрк етишкә мәђбур болиду. Көп сәргарданчилиқлардин кейин, улуқ ақин Жамбулниң тәкливигә бенаән мошу Фабричный йезисиға келип, олтирақлишип қалиду. Кейин улар интайин қоюқ арилашти. Жамбул дадамниң иккинчи атиси болди десәмму болиду. Бу тоғрилиқ хатириләр, мақалилар һәр хил нәширләрдә, ђүмлидин «Уйғур авази» гезитидиму көп йезилди. Ата-анам пәқәт улуқ ақин биләнла әмәс, башқиму көплигән милләтләрниң вәкиллири билән иђил-инақ яшиди. *** Малсақ Нақысбекулы. Бу адәмниң симаси ядимда ғува қапту. Бирақ ата-анамниң у тоғрилиқ ейтқанлирини задила унтимаймән. У өткән әсирниң атмишинчи жиллириниң оттурилирида, йүз яшқа тақап вапат болди. Малсақ ата диндар адәм болуп, Қуръанни яхши билгәнликтин, дадам иккисиниң мунасивити иллиқ еди. У ХХ әсирниң башлирида шох Қарғалы дәриясиниң бойиға түгмән салған екән. Һәтта октябрь инқилавидин кейинму большевикларниң уни тартивелишқа ђүръити йәтмәпту. Түгмән қәғәз йүзидә колхозниң һесаплансиму, у ғођайинлиқни қолдин бәрмигән екән. Өткән әсирниң оттузинчи жиллириниң башлирида вә Улуқ Вәтән уруши жиллирида у йүзлигән һәр хил милләт вәкиллирини ачарчилиқтин сақлап қалған дейишиду. Жамбулниң қоллап-қувәтлиши түпәйли, дадам билән биллә, 1944-жили йезимизда вилайәт бойичә биринчи қетим мечит ачқанму шулар болған екән. Архивлардин издәп тапқан көплигән һөђђәтләрдә дадам иккисиниң имзаси қатар туриду. Һәқиқәтәнму Малсақ ата дадам үчүн ака сүпитидә болған инсан. Анамғизә атисиниң орнида ата болди. Чүнки у анам билән атамниң тепишишиға түрткә болғанларниң бири болуп, өйләнгәндин кейин қазақ хәлқиниң урпи-адити бойичә анамниң «өкіл әкеси» болған екән. Бизниң аиләвий альбомда сақлиниватқан бовам Махмут билән Малсақ атиниң сүрәтлириниң қатар турушиму әйнә шу жирақ өтмүштики йеқин достлуқниң ярқин ипадисидур. *** — Мениң уйғурларни немә үчүн яхши көридиғанлиғимни биләмсән? — дәп сорап қалди бир күни Қарғалы мовут (сукно) комбинатиниң мудири, һели мәрһум Марат Шотан оғли Әмиров. — Мән 1942-жили Райымбек наһийәсиниң Сүмбә йезисида дунияға кәлдим. Мәзкүр йеза аһалисиниң йеримини уйғурлар, йеримини қазақлар тәшкил қилатти. Биз интайин инақ яшидуқ. Уруш йеңила түгәп, әлни ђут қаплиған еғир күнләрдиму, биз бир-биримизгә яр-йөләк болдуқ. Мән у чағларда үч-төрт яшлиқ гөдәк едим. Дадам ђәң мәйданидин қайтмиди, анам муәллим болуп ишлигәнликтин, вақтини көпинчә мәктәптә өткүзәтти. Мән болсам, күн бойи балилар билән кочида жүрәттим. Шундақ күнләрниң биридә димиғимға иссиқ нанниң йеқимлиқ һиди кәлди. Бәлки, сәл чоңирақ болсам, башқичә һәрикәт қилар едим, лекин мән кичик һәм ач едим. Әриксиз нанниң һиди кәлгән тәрәпкә чаптим. Уйғур аяли тонурда нан йеқиватқан екән. Маңа охшаш ач гөдәкләр униң әтрапиға олишивапту. Мени көргән һелиқи меһриван аял, башқиларға мениң дадамниңму уларниң дадилири билән биллә өскәнлигини, амма урушта қаза болғанлиғини чүшәндүрүп, дәсләпки тоғачни маңа сунди. Мән һаятимда униңдәк мейизлик нәрсини йәп көрмидим, әшу тоғачниң тәми һелиғичә еғизимда. Бизниң жутта көплигән уйғур аяллири маңа әйнә шундақ меһриванлиқ қилған еди. Мән уйғурларни шуниң үчүн яхши көримән. Анаңниму қериндишимдәк көрүп, «һәдә» дәп өтүшүмниң сәвәви шуниңда, у яқ маңа шу меһриван аялларни әслитиду. *** Лидия Рудольфовна Тименская. У яқ бизниң йезиға Улуқ Вәтән уруши жиллиридики эвакуация нәтиђисидә кәлгән. Сумбатлиқ, ирадилик, билим даириси кәң, поляк дворянлири тәбәқисидин болған у башланғуч синип муәллими, мәктәп мудири болуп ишлиди. Кейинирәк у космонавт Талғат Мусабаевниң дәсләпки устази сүпитидә пүткүл әлгә тонулди. Биз мәктәп босуғисини атлиған өткән әсирниң атмишинчи жиллириниң башлирида муәллимләр өз синипиға имамларниң балилирини елиштин әйминәтти. У болса, һәдәм иккимизниң қолумиздин йетәкләп, өз синипиға елип кирди. Һәқиқий зиялий инсан бизниң пәқәт саватимизни чиқирипла қоймай, бәлки әдәбиятқа, тарихқа нисбәтән һәвәсимизниму улғайтти. У шәхсән өзиниң һәм хәлқиниң қәдир-қиммитини чүшинидиған инсан болғанлиғи үчүн, биз — шагиртлириниму шуниңға үгәтти. *** Жирақта қалған балилиғимни пат-пат әсләймән. Ядимда қалғини рәмәтлик анам жутдашлири Әлкин аға билән Нурқасым аға Турғунбаевлар кәлгәндә, бөләкчила шатлинип кетәтти. Өз новитидә меһманларму интайин хошал болған һалда: «Ризванәм, сениң ләңминиң билән әткән чейиңни сеғиндуқ, келинлириң сениңдәк тамақ тәйярлашни үгинәлмиди...» дәп кайип қойидиған. Әлвәттә, гәп тамақта әмәс еди. Растимни ейтсам, кичик чағлиримда, мән уларни анамниң бир туққан қериндашлири дәп ойлаттим. Шуңлашқа, кейинирәк уларниң апам билән Кичик Ақсу йезисида биллә өскән қазақ жутдашлири екәнлигидин хәвәр тепип, һәйран болған едим… *** Дадамниң һәммә уруқ-туққанлири қедимий Қәшқәрдә қалған екән. Әлвәттә, Вәтән билән қом-қериндашниң орнини һеч немә билән толтурғили болмайду. Амма дост-бурадәрлири бу һәсрәтни сәл болсиму юмшитишқа ярдәм қилди. Физик-алим Жамбыл Тобояқов тәрипидин дадамға тәғдим қилинған китапларниң биридә: «мениң үчүн қериндаштәк болуп кәткән һәм мошу китапниң йезилишиға зәмин яратқан инсанға...» дәп йезилипту. Жамбыл аға билән бизниң аилә 1964-жилдин башлап тонуш. У интайин чоң истедат егиси еди. Мәктәпни алтун медаль билән түгитип, КазГУдиму мәхсус стипендияға оқуди. Бирақ у шу чағда интайин қабилийәтлик адәмләрдә учришидиған һаләтләрни баштин кәчүрди. Һаятқа нисбәтән муһәббитини йоқатти, түнләрни уйқисиз, бедар өткүзди. Пәқәт дадам билән йеқиндин тонушқандин кейинла, һаятқа нисбәтән көз қариши өзгәрди. У Аллаға сиғинди һәм көрнәклик алим, педагог сүпитидә тонулди. Бәхиткә қарши, Жамбыл ағиниң өмри қисқа болди. Һазир униң намида мәктәп бар. Шундақла Алмута кочилириниң бири униң исми билән атилиду. Дадамниң вапат болғиниға 30 жилдәк болди. Жамбыл ағиму аримизда йоқ. Бирақ биз — уларниң әвлади ата-анилиримизниң достлуғини давамлаштуруп, өз ара қоюқ мунасивәт бағлап келиватимиз. *** Қәдинас ағинәм Ерлан Ахмаев, университетни түгитип, бир нәччә жил өткәндин кейин, туюқсиз вапат болди. У сөйгән яриға өйлинишкиму, асасий китавини йезишқиму, шеирий топлимини нәшир қилдурушқиму үлгәрмәй кәтти. Униң келәчиги зор еди. У курсдашлар арисида әң биринчи болуп намзатлиқ диссертация яқлиған, шеирийәттиму қәлими өткүр еди. Аридин оттуз жилдин ошуқ вақит өтсиму, униң билән КазГУниң филология факультетиға йеңила оқушқа қобул қилинған 1978-жилниң сентябрь ейида йеза егилиги ишлириға ярдәмлишиш үчүн «Горный Гигант» солхозиниң беғиға барғинимизда, бир-биримизгә өмүр бойи садиқ дост болимиз, дәп қәсәм яд қилғанлиғимизни һеч қачан ядимдин чиқармаймән. Биз һәр хил милләтләрниң вәкиллири едуқ. Мән — уйғур, у қазақ. Амма бу пәриқ бизниң аримизни жирақлаштурматти, әксичә, йеқинлаштуратти. Биз охшаш язғучиларниң әсәрлирини оқуп тәрбийиләндуқ, бизниң қәдир тутқан нәрсилиримизму охшаш еди. Мән М.Әвезовниң «Абай йоли» эпопеясини, О.Сүлейменовниң шеирлирини яхши көрәттим, у болса, Л.Мутәллипниң әрикпәрвәр лирикисини, Һ.Абдуллинниң һекайилирини яқтуратти. Иккимиз Алмута театрлириниң сәһнилиридә қоюлған спектакльларниң һәммисини көрүп чиққан болсақ керәк. «Йәттә муз» ђәмийити арқилиқ көрнәклик уйғур сәнъәткарлири Р.Илахунова вә М.Бақиевниң КазГУ студентлири билән учришишини уюштурғанлиғимизни қандақларчә унтуш мүмкин? У интайин сехи қәлблик инсан еди. Һәр кимгә ярдәм қилишқа тәйяр туратти, адәмләрни яхши көрәтти. Мән униң ата-аниси билән тонуштум. У мени өзи оқуған Алмутидики әң илғар мәктәпләрниң биригә башлап берип, сөйүмлүк устази билән тонуштурди. Жигирмә яшқа толғанда маңа М.Бахтинниң «Достоевский шеирийитиниң муәммалири» намлиқ китавини соға қилди. Мән уни һелиғичә көзүмниң қаричуғидәк сақлап келиватимән. Йешим қанчә чоңайғансири, мән достумни шунчә пат-пат әсләймән, уни кинәймән. Қәдинаслирим арисида биринчи болуп йоруқ дуния билән видалашқан шу болди. Бәхиткә қарши, униңдин кейинму бир нәччә йеқинлиримдин айрилдим. Лекин улар хатирәмдә мениң билән биллә яшап келиватиду. *** Адәттә достлуқ риштилири балилиқта яки яшлиқта чигилиду. Чоң болғанда пикирдаш достларни тепиш интайин аз учришиду. Шундақ болсиму, кейинки вақитларда мән йеңи дост таптим. У — Виктор Георгиевич Катков. Униң билән мән алий вә биринчи лигидики командиларда футбол ойниған оғлум Искәндәр арқилиқ тонушуп қалдим. В.Катков, футбол бойичә СССР спорт маһири, Қазақстан Ђумһурийитиниң хизмәт көрсәткән мәшиқләндүргүчиси, өз дәвридә Алмутиниң «Қайрат» командисида ойниған көрнәклик футболчи, оғлумни 12 йешидин башлап футболға үгәтти. У интайин инсаплиқ, билимлик, өз ишини яхши билидиған шәхсләрдин. Һазирқи вақитта В.Катков Қазақстан футбол федерацияси рәһбәрлириниң бири болуп һесаплиниду. У өз шагиртлирини пәқәт спорт маһаритигила әмәс, бәлки әрләр үчүн алий хисләт дәп чүшәнгән мәрт-мәрданилиққа үгитишкә тиришиду. Искәндәрниң футбол ойнимайватқанлиғиға икки жил болди, бирақ Виктор Георгиевични илгәркидәкла һөрмәтләйду. Мән Катковни өз йеқинлирим билән тонуштурдум. Уму мени өз ағинилири, ђүмлидин СССР талланма командисида вә «Қайратта» ойниған көрнәклик футболчи Сейлда Байшақов билән тонуштурди. 2009-жили 5-июльда Үрүмчидә йүз бәргән қанлиқ пађиәдин кейин В.Катков маңа телефон қилип, аилимизгә вә барлиқ уйғур хәлқигә тәзийә билдүрди. *** Орденбек Мазбаев вә Ратбек Саһид-Уаһас охшаш йеқин жутдаш-достлирим тоғрилиқ язмай мүмкин әмәс. Мениң улар билән арилишип келиватқинимға узун вақит болди. Улар уйғур хәлқигә чоң һөрмәт билән қарайду. Мениңму қазақ хәлқигә нисбәтән һөрмитим алаһидә. Орденбек — географ, профессор, студентлар билән Чоқан Вәлихановниң йоли бойичә сәяһәт уюштурди. Ратбек көрнәклик шаир. Униң «Уйғур авази» гезитида бесилған «Мәнму бир уйғурниң балисимән, чүшәнгәнгә» мавзулуқ мақалиси гезитханларниң ядида болса керәк. Униң қәдинас ағинәм Әнвәр Һађиевниң вапатиға вә 5-июльдики Үрүмчи вақиәлиригә беғишлап язған шеирлирини унтуш қийин. *** Мән бу мақалида айрим достлирим тоғрилиқла яздим. Бизниң аилә тарихида мундақ алийђанап инсанлар мошу исимлар биләнла чәкләнмәйду. Бәхиткә яриша, улар интайин нурғун. Мән ушбу қаяшларни дайим ядимда сақлаймән һәм балилиримға улар тоғрилиқ ейтип беримән. *** Қазақстан уйғурлири — бу көп милләтлик ђумһурийитимиз аһалисиниң тәркивий қисми. Биз, елимизниң һәқиқий граждани сүпитидә, униң ривађлинишиға өз үлүшимизни қошуватимиз. Һәр хил мәдәнийәтләр туташқан Азияниң жүригидә яшаватқан бизниң хәлқимиз өзиниң көп әсирлик тарихида интайин төзүмчанлиғини тәнтәнә қазандуруп кәлмәктә. Өтмүштә, өз қәдрийәтлирини сақлиған һалда, хошна хәлиқләрниң яхши тәрәплирини қобул қилди, манихей, будда, христиан охшаш һәр түрлүк динларға итаәт қилди, бирақ миллитиниң уйғур екәнлигини һеч қачан унтуған әмәс. Бирақ һазир немә йүз бериватқанлиғини чүшиниш тәс. Бүгүнки таңда бизниң алдимизда «Мођут болимизму яки болмаймизму?» дегән Гамлетниң соали турмақта. Чүшәнсәк, көп нәрсиләр өзимизгә бағлиқ. Әң муһими, ана тилимизни, миллий мәктәплиримизни сақлап қелишимиз керәк. Әгәр биз шуни қилалисақ, бизниң келәчигимиз бар. Кәлгүсидә композиторлиримиз билән шаирлиримиз, алимлиримиз билән рәссамлиримиз йәнә йетилип чиқиду дегән сөз. Китап вә гезитлиримизниң оқурмәнлири болиду, уйғур нахшилирини иђра қилидиғанлар билән тиңшайдиғанларниң сепи үзүлмәйду… Кейинки вақитларда һәр хил дәриђидики уйғур мәдәнийәт мәркәзлириниң жиғинлириға қатнашқанда, интайин ечинишлиқ әһвални баштин кәчүрүп жүримән. Мәлумки, һәр қандақ хәлиқниң мәдәнийити әң алди билән тилидин башлиниду. Һә, бизниң рәһбәрлиримизниң көпчилиги болса, уйғурчә дәп аташ қийин болған тилда сөзләйду. Бу уйғур, қазақ вә рус сөзлириниң арилашмисидин һасил болған әбђәш тил. Мениң пәмимчә, улар әйнә шу тилларниң бириниму мукәммәл билмисә керәк. Мәсилән, Гаити, Ямайка, Папуа — Йеңи Гвинея охшаш бәзи бир мәмликәтләрдә креол тили дәп атилидиған тил мођут. У — бир нәччә тилларни қопал арилаштуруш арқилиқ пәйда болған тил. Бизниң көпчилигимиз, ђүмлидин мәдәнийәт мәркәзлириниң рәһбәрлири әйнә шу тилда сөзләватқандәк билиниду маңа. Һазир ХХІ әсир. Бу аләмшумуллаштуруш дәври. Бизгиму башқа этнослардин бөлүнүп яшашқа болмайду. Һәр хил тилларни үгинишимиз керәк. Бирақ қазақ, рус, инглиз тиллирини өз ана тилимиз бәдилигә әмәс, бәлки, уни сақлиған һалда, өзләштүргинимиз әвзәл. Бизниң мәмликитимиз келәчәккә ишәшлик қәдәм ташлап, илгириләватқан әл вә униң кәлгүси истиқбали көп ђәһәттин мошу диярда яшаватқан хәлиқләрниң достлиғи, еғиз бирлиги билән мунасивәтлик. Буниңда Қазақстан уйғурлириниң үлүши салмақлиқ болуши керәк дәп ойлаймән. Исмайилђан ИМИНОВ. СҮРӘТТӘ: мақалә муәллипи (оттурида) С.Байшақов (солда) вә В.Катков билән.