• УЙҒУР АВАЗИ
• 17 Мамыр, 2010

Мәргән

Ғалибийәт мәйрими һарписида 85 яшлиқ уруш вә әмгәк ветерани, җәнубий пайтәхтимизниң Казнорощ мәһәллисидә истиқамәт қиливатқан Иврайимҗан ака Ниязов билән учришип, сөһбәтләшкинимдә ақсақалниң һелиму тетик вә тимәнлигигә қайил болуп, саватлиқ мулаһизә қилишиға зоқлинип олтардим. Һаятниң аччиқ-чүчүгини тетип, һәм уруш, һәм әмгәк мәйданида тавланған адәмләрдин қерилиқ аламәтлири қорқамду немә?, дегән ойни баштин кәчүрдүм.

...Иврайимҗан ака Султанқорған мәһәллисидики 70-уйғур оттура мәктивини (һазирқи М.Яқупов намидики 101-мәктәп-гимназия) тамамлап, колхоз ишлириға арилишип жүргәндә, уруш башлинип кетиду. Һәмминиң ағзида шу касапәт урушниң гепи. Дәсләпки күнләрдила униң акиси Абдукерим мәйданға атлиниду. Андин новәт Иврайимҗан акиғиму келиду. 1942-жилниң август ейида бурутлири әндила хәт тартиватқан 17 яшлиқ тәңтушлардин он сәккиз жигит мәйданға атлиниду.

— Октябрь наһийәлик һәрбий комиссариатиниң «полуторка» машинисиға олтирип, йолға атландуқ, — дәйду ветеран шу жилларни хатириләп. — Қериндаш-туққанлиримиз, жутдашлиримиз жиға-зерә билән узитип, қол шилтип қалди. Дәсләп бизни Ашхабад шәһиридики мәргәнләрни тәйярлайдиған оқуш полкиға елип кәлди. Мошу йәрдә алтә ай җәриянида, һәрбий мәшғулатлардин өттуқ, қурал-ярақларни тутушни, күтүшни вә етишни үгәндуқ. 1943-жилниң июнь ейида поездға олтирип, фронтқа қарап маңдуқ. Россия йеригә ичкирилигәнсири, поездниң меңиши астилашти. Хану-вәйран қилинип, харабийлиққа учриған йеза-шәһәрләрни көрүп, көңлимиз пәришан болди, өзимизни дозақ отиға чүшүп қалғандәк һис қилдуқ.

Иврайимҗан акилар чүшкән поезд Житомир вилайитиниң бир станциясигә келип тохтайду. Бу йәрдә қаттиқ җәң кетип баратти. Илгириләш мүмкин әмәс. Улар мошу станциядә хелә туруп қалиду. Мошу йәрдә мәзкүр мақалә қәһримани үчүн күтүлмигән вақиә йүз бериду.

— Биз тохтиған Пролетар станцияси екән, — дәп сөзини давамлаштурди Иврайимҗан ака. — Ғалҗирлашқан дүшмәнни чекиндүргичә мошу йәрдә хелә туруп қалдуқ. Әтиси қаяқтинду йәнә бир поезд келип тохтиди. Вагонлардин нурғунлиған җәңчиләр чүшүшкә башлиди. Арисида башлири, пут-қоллири теңилғанлар көп. Шуларни көздин кәчүрүп тураттуқ, туюқсиз бешидин вә путидин яриланған акам Абдукеримға көзүм чүшүп қалди. Иккимиз бир биримизни қучақлап көрүштуқ, жиғлаштуқ, мундақ тәсадипи учришишқа хошалму, һәйранму болуштуқ. Акамларни Омск шәһиридики һәрбий госпитальға елип маңған екән, шу-шу болдидә, көп өтмәй поезд меңип кәтти, андин кейин бизму қозғалдуқ. Акам һәрбий госпитальда йетип, узақ даваланғандин кейин 1944-жили өйигә қайтурулди.

Иврайимҗан акиниң җәңгиварлиқ йоли Житомир шәһиридә башлиниду. У 1-Украина мәйдани 66-гвардиялик дивизияниң 145-атқучилар полки тәркивидә алақичи-мәргән сүпитидә шиддәтлик җәңләргә қатнишиду.

— Урушниң дәһшәтликлигини мону бир мисал биләнла чүшәндүрүп берәй, — дәйду сөһбәтдишим. Бир һәптиниң ичидә йүзгә йеқин сәпдишиңдин, йәнә келип, урушқа биллә атланған йеқин ағинилириңдин айрилиштәк еғир җудалиқ болмиса керәк... Бир күни җәң қизип кәтти. Немис мәргәнлири баш көтәргүзмәйду. Қолайлиқ пәйтни күтүп, яттим. Бир кәмдә чатқаллиқ ичигә йошурунған немисниң икки мәргининиң орнини йөткигинини байқап қалдимдә, уларни дәрһал уҗуқтурдум. Әтрап бир аз течланғандәк болди. Кәйнимгә сәл даҗип, милтиқни қолға елишимға, қаяқтинду етилған оқ милтиғимға тегип, уни пачақ-пачақ қиливәтти. Дүшмәнниң йәнә бир мәргининиң дәрәқләр арисиға йошурунувелип, бизни пайлап олтарғинини сәздим. Көп өтмәй бизниң мәргәнләр униму уҗуқтурди. Шу күни биз немисларниң оттуздин ошуқ алақичи-мәргинини йоқ қилип, алға илгирилидуқ. Әтиси  хану-вәйран болған бир чиркониң йениға келип тохтидуқ. Арида бир аз вақит җим-җитлиқ һөкүм сүрүп қалди. Шу чағда бирси «қара» дегәндәк қилип қалди. Бурулуп, қарисам, кәйнимдә жутдаш ағинәм, мәктәптә биллә оқуған синипдишим Рәхим Қадиров күлүмсирәп турупту. Қучақлишип көрүштуқ. Бир мәһәллидин мәйданға атланған сабиқ синипдашларниң учришишини җим-җитлиқтин пайдилинип, нишанлапму үлгәрдуқ. Ечинарлиғи, синипдишим шу күни кечиси йүз бәргән җәңләрниң биридә қаза болди...

Һәрбий паалийитини Украинидин башлиған Иврайимҗан ака бир қатар йеза, шәһәрләрни азат қилишқа қатнишиду. Икки қетим яридар болиду. Ахирқи қетим Венгрияниң пайтәхти Будапешт шәһиридә мүрисидин еғир җараһәтлинип, һәрбий паалийитини тохтитишқа мәҗбур болиду. Мәйдисигә ІІ дәриҗилик Вәтән уруши ордени вә «Җасарити үчүн» медалини тақиған у туғулған жутиға 1945-жили аман-есән қайтип келип, ата-аниси һулини қурған «Парижская коммуна» колхозида яшлар звеносини башқуриду. 1950 — 1960-жиллири мәзкүр егиликтики комсомол комитетиниң кативи лавазимида, кейинирәк та пенсиягә чиққичә сода саһасида ишләйду.

Иврайимҗан Ниязов өмүрлүк җүпти Қурванбүви һәдә билән 9 пәрзәнт көрүп, уларниң һәр қайсисиниң һаяттин өз орнини тепишиға зәмин яритиду. Бәхиткә қарши, буниңдин он алтә жил илгири Қурванбүви һәдә һаяттин өтти. Иврайимҗан акиниң һазир 17 нәврә вә 23 чәвриси бар. 9-май — бу чоң аилиниң барлиқ әзалири үчүн, муқәддәс мәйрәм. Бу күни бу қутлуқ өйгә барлиқ пәрзәнтләр, нәврә вә чәвриләр жиғилип, атисини, бовисини тәбрикләйду. Йеқин тонушлири — уруш иштракчилири мошу күни униң хошаллиғиға ортақлишип, бир-биригә иллиқ тиләклирини ейтип, муңдишип-сирдишиду. Сөз новити Иврайимҗан акиға кәлгәндә, у: «Һазир бизгә, уруш ветеранлириға, көрситиливатқан ғәмхорлуқ, һөрмәт чоң. Илаһим, әвлатлиримиз милтиқ үнини мәңгү аңлимисекән, уруш болмисекән, дәп тиләймән. Биз көргәнни кейинки әвлат көрмисекән, дәймән!» дегән қәлб сөзлирини изһар қилидудә, қәдәһни көтириветиду.

Бизму ветеранниң бу тилигигә қошулимиз.

Шәмшидин АЮПОВ.

Алмута шәһири.

СҮРӘТТӘ: Иврайимҗан Ниязов (биринчи қатарда  солдин иккинчи) Авған урушиға қатнашқан султанқорғанлиқ бир топ бәйнәлмиләл-җәңчиләр билән.