• УЙҒУР АВАЗИ
• 27 Қыркүйек, 2010

Әҗдатлар тәлими яки Дағдуғилиқ тойлар пәйда қиливатқан тәшвишлик ойлар

Йеқинда уйғурлар зич орунлашқан бир йезида өткән дағдуғилиқ тойниң гувачиси болдум. Үзүм бариңи астидики кәң, азадә һәм чирайлиқ қораға расланған үстәлләргә биз, меһманлар, лиқ толуп олтардуқ. Көп өтмәй сақиму тойни башлавәтти. Өзимизниң миллий әнъәнилири бойичә икки тәрәпниң йеқин туққанлири, ағинә-өңгилири сөз елип, икки яшқа вә кәлгүси қудиларға тиләклирини билдүрүшти. Арқа-арқисидин сайипханлар намиға ейтилған иллиқ тиләкләр нәғмә-нава, уссул, уйғурниң қизиқ чақчақлири билән алмишип, меһманларға арамбәхш дәмләрни беғишлиди. Умумән, бәзи ағиниләрниң, уму бизниң миллий «адәтлиримизниң» бириғу, вақирап күлүшлирини демигәндә, той наһайити көңүллүк өтти. Бирақ мениң көңлүмдә бир әнсизчилик пәйда болуп, ойлинип қалдим. Чүнки қизниң таллавалған яри башқа милләт вәкили еди...

Дана хәлқимиздә «Бала бала болғичә, аниси мома бопту» дегән сөз бар. Демисиму, ата-ана үчүн пәрзәнт тепип, уни беқип тәрбийиләп, қатарға қошуш җәмийәт алдидики, милләт алдидики җавапкәрлик вәзипә. Чүнки балилар — бизниң келәчигимиз, бизниң избасарлиримиз, мома-бовилиримизниң бизгә қалдурған мираслирини давамлаштурғучилардур. Демәк, шундақ екән, мени ойға селип қойған нәрсә, яшлиримизниң һаятидики әң хошаллиқ, әң җавапкәрлик пәйт — нека мәсилиси болди.

Бүгүн некағичә көйүп-пишип, андин бир-биригә, худди дүшмәнгә охшаш, тәтүр қарайдиған әр-аяллар көпийип кәтти. Мениң аңлишимчә, бүгүн биз, уйғурлар, арисида он неканиң бәши бузулуп, буниң ақивитидә пәрзәнтләр житим қалмақта. Бу ата-анилар үчүнму қанчилик хапичилиқ десиңизчу. «Баламниң тойиға» дәп маңлай тәри билән тапқан пулини талаға чечиш билән баравәр әмәсму?!».

Һазир биздә миллийлик, сүпәт, иман, диянәт һәқиқәтән суслашти, вападарлиқ, садақәтлик, һая қалмиди. Номус, иттипақлиқ, еғиз бирлиги дегәнләр унтулуп қалғандәк билиниду адәмгә. Һәммә йәрдә мәнмәнлик, шәхсийәтчилик, абройпәрәслик, өзиниң азирақ амәтлирини коза-коза қилиш қаплап кәтти. Көрәлмәслик, питни-пасат көпәйсә, адәмләр бир-биригә ишәнмәйдиған болуп қалидекән. Шуңлашқа кәлгүси парлақ милләтниң һәммидин муһим байлиғи — шу милләтниң қиз-аяллири екәнлигини ойлапму қоймайдиған һалға чүшүп қалдуқ. Бизниң ата-бовилиримиз әзәлдин қизларни алаһидә һөрмәтләп, сүтниң қаймиғини берип, кийимниң есилини кийгүзүп, бешида көтирип кәлгән. Чүнки қизни милләтниң әйниги, ғурури вә номуси дәп билгән. Қизлиримиз, демәк, анилиримиз, милләтниң сүпитини көтиридиған яки, әксичә, уни аҗизлаштуридиған бир мөҗүзә. Қисқичә ейтқанда, ана — кәлгүси әвлатниң сүпитини бәлгүләйду. Қайси милләтниң қизлири билимлик, мәдәнийәтлик, тәләпчан, һәқиқәтчил, пак муһәббәтлик болса шу милләтниң әрлири аялларниң номусини, милләт номусини қоғдайдиған инсанлардин болуп йетилиду. Өткәндә бир тонушум: «Икки қизимни яхши оқуттум, алий билим бәрдим. Һәр иккилиси башқа милләткә турмушқа чиқти, астида машина», дәп ейтти. Демисиму, пәқәт ахирқи бир-икки айда шәхсән мән барған он бир тойниң төрти әшундақ «арилаш той» болди. Билимлик, милләтниң һәқиқий аниси болидиған, милләтниң сүпитини көтиридиған қизлиримизниң арилаш некалиқ болуватқанлиғи ечинарлиқ.

Йәһудийларниң тәғдири көп җәһәттин бизгә охшап кетиду. Икки миң жилдин ошуқ вақит давамида вәтәнсизликниң, сәргәндалиқниң дәрдини тартқан хәлиқ. Амма улар қанчә вәйран болсиму, өзлириниң миллий бирлик-иттипақлиғини, урпи-адитини, мәдәнийитини, ана тилини, динини, әң муһими, еғиз бирлигини көз қаричуғидәк сақлашни билди. Шуңлашқиму қәйәрдә яшимисун, шу йәрдә өз тирикчилиги билән тапқан пулини үчкә бөлди. Бир қисмини — маарипқа бөлди. Чүнки маарипни алий мәҗбурийәт, келәчәк әвлатниң тәғдири дәп чүшәнди. Биринчи новәттә, қизлирини оқутти, улар ана болғанда келәчәк әвлатниң милләт болуп сақлинишиға капаләтлик қилиду, дәп чүшәнди.

Пулниң иккинчи қисмини бир йәһудийниң бешиға күн чүшсә, ярдәм қолини сунушқа сәрип қилди. Үчинчи қисмини болса, өзлириниң турмуши үчүн хәшлиди. Шуниң билән йәһудийлар қизлирини алий дәриҗидә оқутуп, тәрбийилиши нәтиҗисидә дунияда даңқ қазанған милләткә айланди. Мана, мошу мисалниң өзила келәчәктә ана болидиған қизларниң милләтниң милләт болуп сақлинип қелишиға вә униң риваҗ тепишиға қошқан әҗри әмәсму?!

Биз, ата-анилар, балилиримизни өйләп қоюшқа, яхши машиниларни елип беришкә, өйләрни, әҗайип дунияларни мирас қалдурушқа қәриздар әмәс. Биз балилиримизни сағлам бәдәнлик, әхлақлиқ, ғурурлуқ, вижданлиқ қилип тәрбийиләшкә қәриздар. Һаятни қәдирләйдиған, милләтни, Вәтинини чәксиз сөйидиған, башқиларға ярдәм беришни қоллайдиған, раст гәп қилидиған, вәдисидә туридиған, китап оқушни яхши көридиған, милләтниң намиға кир кәлтүрмәйдиған пәрзәнтләрни тәрбийиләш — вәзипимиз.

Татар алими Ризауддин Хәвидин мундақ дәп язған еди: «Аилә аялдин ибарәт, чүнки аилә паалийитини җанландурғучи, аилиниң рулини тутқучи аял болуп һесаплиниду. Аилиниң бәхти вә хошаллиғи, аилигә меһир-шәпқәт яғдурғучи, зиддийәтләрни яраштурғучи қази — бу аял. Әқилсиз, тәрбийисиз аялдин тәрбийә алған бала җәмийәт вә хәлиқниң шори, мәктәпниң мүшкүли. Ана қучиғи — биринчи мәктәп».

Әнди ата болса, аилә түврүги. Ата, алди билән, пәрзәндиниң ғәмхорчиси. У өзиниң яхши көридиған яри вә пәрзәнтлири үчүн отта көйүшкиму, суға чүшүшкиму тәйяр. Шундақ болсиму, немишкиду, жигитлиримиз өзлириниң өмүрлүк җүптини таллиғанда асасий җәһәттин униң кийгән кийими яки астидики машинисиға, маддий байлиғиға көңүл бөлидудә, пак диянәтлик, муһәббәткә садиқ, яхши аилиниң тәрбийисини көргән, башқа күн чүшкәндә өз яриға садиқ болалайдиған тәрәплиригә көңүл бөлмәйду.

Хәлқимиздә «Ана көрүп қиз ал» дегән дана сөз бар. Бу бизниң қедимий ата-бовилиримиздин келиватқан әнъәнә. Раст, бу дунияда һеч ким арман-мәхсәтлиригә йәткән әмәс, Тәңриму бир адәмгә барлиқ амәтни әта қилған әмәс. Анидин һеч ким данишмән болуп туғулмайду. Заман-һаят һәммә нәрсигә үгитиду һәм чиниқтуриду. Чүнки һаят шундақки, байлиғи барларниң хошаллиғи йоқ, муһәббити барларниң байлиғи йоқ, хошаллиғи барларниң саламәтлиги йоқ. Мошуниңға әмәл қилсақ, бир-биригә ярашқан әр-аял аз учрайду. Һәр адәмниң артуқчилиғи, камчилиғи, әвзәллиги, иккинчи бир адәмгә яқмайдиған хисләтлири болиду. Аилә — бу кичик бир мәмликәт. Шу мәмликәттики течлиқ, бәхит-саадәт, әң алди билән, пак муһәббәт билән өлчиниду.

Биз өзимизниңму бу дунияда вақитлиқ меһман екәнлигимизни пат-патла унтуп қалимиз. Һаятта көп хаталиқларни өткүзүмиз. Бирақ нека мәсилисидә, аилә мәсилисидә хаталишишқа йол йоқ екәнлигини зади ойлимаймиз.

Әҗдатлиримиз тәлимини дәрия десәк, биз униңдин бөлүнүп чиққан бир ериқ су. Шу ериқтики суни қуритип алмайли. Әвлат тәрбийисигә көңүл бөлүшни бир пәсму унтумаслиғимиз керәк. Шундақ екән, әң алди билән, кәлгүси анилар — қизлиримизни миллий урпи-адәт вә әнъәниләр асасида тәрбийиләш, болупму арилаш некалар көпийип кетип барған бүгүнки күндә, техиму әһмийәтлик болуватқанлиғини әстин чиқармайли, қериндашлар!

Азтекин ИБРАГИМОВ.

Алмута шәһири.