• УЙҒУР АВАЗИ
• 28 Қыркүйек, 2010

Инсанийәт мәдәнийитигә қошулған бебаһа төһпә

Мәтбәәчилик һүнири уйғур хәлқиниң пәм-парасити, илим-пәнгә, йеңилиққа болған қизғин муһәббити нәтиҗисидә барлиққа кәлгән улуқ кәшпият. Уни әйни замандики мөҗүзиләрниң мөҗүзиси десәк, чәктин чиққан болмаймиз. Уйғурлар инсанийәт мәдәнийитиниң алтун ғәзнисигә қошқан мана шу әҗайип чоң төһписи билән дуния хәлқи алдида пәхирлинишкә һәқлиқ.

Уйғурлар, қедимийдин өз йезиғиға егә болған хәлиқ сүпитидә, хәтләрни яғач тахтиларға оюп, китап бесип чиқириш һүнирини — ксилография усули билән китап бесишни башқилардин хелә балдур егилиди. Уйғур ксилографиясини үч топқа бөлүшкә болиду: 1) мәтинләр, 2) мәтин арилаш сүрәтләр, 3) сүрәтләр.

Уйғурларниң ксилографиялик усул билән басқан мәтинлири вә тахтиға ойған сүрәтлириниң нусхилири 1902 — 1907-жиллардики прусс экспедициясиниң Турпанда елип барған қезиш ишлири җәриянида тепилди. Бу басма материалларниң көпчилиги будда диниға хас мәтинләрдин ибарәт болуп, ксилографиялик мәтинләр Турпанниң һәммә йеридин вә Турпан ойманлиғиниң әң ғәрбий чети болған Тохсундинму тепилған. Муртуқтики ибадәтханилардин тепилған басма нусхилар алаһидә әһмийәткә егә: улар башқа йәрләрдин тепилған нусхиларға нисбәтән сүпәтлик вә сан җәһәттин көп һәм пухта сақланған. Бу бизгә уйғурларниң китап бесиш техникисиниң үзлүксиз риваҗлинип өсүп барғанлиғидин дерәк бериду.

Мәтинләрни ксилографиялик усул билән көпәйтип бесип чиқириш шу дәвир үчүн чоң кәшпият еди. Лекин бу усул интайин мурәккәп вә қийин болди. Китапниң һәр бир бети үчүн узун-узун мәтинләр оюлған бир пүтүн тахта һаҗәт еди. У ишлитилип болғандин кейин бекар қилинип ташлинатти яки тахтидики кона мәтинләр қирип ташлинип, униң орниға йеңи мәтинләр оюлатти. Хәт оюлидиған тахтилар үчүн адәттики дәрәқләрдин тәйярланған яғачлар ишлинивәрмәтти, бәлки, амут, чилан, нәшпүт кәби баһалиқ дәрәқләрдин тәйярланған яғачлар яки алаһидә пәрвиш қилип өстүрүлгән қарияғачлардин елинған тахтилар ишлитиләтти. Анчә һәҗимлик болмиған бир китапни оюп бесип чиқириш үчүн қанчилик тахта, қанчилик вақит керәк десиңизчу! Китапни бесип чиқириш җәриянини йениклитиш, тезлитиш вә яғач материалларни ихтисат қилиш бойичә мәсилә шу замандики уйғур кәшпиятчилирини ойландурмай қоймиди дәмсиз?

Мәтбәәчиликниң ксилографиялик усулини егиләп, уни оңушлуқ тәрәққий әткүзгән уйғурлар китапни айрим-айрим элементлардин тәшкил тапқан набор (териш) шәклини қоллинип бесиш, йәни мәтинләрни мәтбәә һәриплири билән терип чиқип бесиш принципиғиму мураҗиәт қилди — набор қилип териш үчүн яғач һәрипләрдин пайдиланди. Мәтинләрни айрим-айрим һәрипләр билән терип бесиш үчүн вә китап бесилип болғандин кейин һәрипләрни йәнә өз җайиға тарқитип сақлап қоюш үчүн ишләнгән уйғурчә яғач һәрипләр XX әсирниң башлирида Француз экспедицияси тәрипидин Дунхуаңда Миң будда өңкүриниң биридин тепилди (Т.Ф. Картер. «Хитайда мәтбәәчиликниң пәйда болуши вә униң Ғәрипкә тарилиши». Нью-Йорк, 1931, 167-бәт). Бу хил һәрипләр пүткүл аләмдә тепилған мәтбә һәриплириниң әң тунҗиси болуп һесаплиниду. 1914 — 1915-жиллири россиялик алим, академик С.Ольденбургниң рәһбәрлигидә Турпанда археологиялик тәтқиқатлар елип барған Россия экспедицияси ғарлардин 100 миңға йеқин уйғурчә мәтбәә һәриплирини тапқан (С.Ф. Ольденбург. «Шәрқий Түркстандики рус археологиялик тәтқиқатлири». «Казанский музейный вестник», 1921, №1 — 2, 28 с.). Көплигән әсирләр өткәндин кейин бир мәзгилниң өзидә Турпандин мошундақ көп миқдарда қедимий яғач һәрипләрниң тепилиши уйғурчә һөҗҗәтләрниң, мәтинләрниң яғачтин ясалған мәтбәә һәриплири билән бесилғанлиғиға толуқ дәлил болалайду. Бу 100 миңға йеқин һәрип чоң форматта болмиған китап бетидә оттура һесап билән 300 бәтлик мәтинни бесип чиқиш үчүн йетәтти.

Дунхуаңниң бир йеридин бир туңға қачиланған яғач һәрипләр тепилған. Бу мәтбәә һәриплири Францияниң пайтәхти Парижда — Гиме намидики Шәриқ сәнъити музейида сақланған болуп, уларниң сани 960 тални тәшкил қилиду. Йеқинқи жилларда Дунхуаңдики Мугау дегән йәрниң шималидики ғардин йәнә онлиған уйғур мәтбәә һәриплириниң тепилғанлиғиниму алаһидә тәкитләп өтүшкә тегишликмиз. Бу хил һәрипләр қаттиқ һәм сүпәтлик яғачқа мәхсус төмүр әсвапларниң ярдими билән интайин пухта оюлуп, наборға хас қилип нәпис вә тәкши кесип тәйярланған. Улар жуқуридин төвәнгә қарап терилишкә толуқ мувапиқлаштуруп ясалған болуп, егизлиги 2,2 сантиметр, кәңлиги 1,3 сантиметр, узунлуғи болса һәр хил — 1 сантиметрдин 2,6 сантиметрғичә. Бу йәрдә шуни ейтип өтүш керәкки, Дуңхуаңда тепилған бу мәтбәә элементлири айрим-айрим һәрипләр түридә әмәс, бәлки айрим-айрим сөзләр шәклидә оюп тәйярланған. Узунлуғи һәр хил болған билән кәңлиги вә егизлиги өзлиригә хас охшаш бир өлчәмдә тәйярланған бу һәрипләр жуқуридин төвәнгә қарап йезилидиған уйғур мәтинлирини теришкә қийинчилиқ туғдурматти.

Уйғур мәтбәә һәриплириниң Дунхуаңға Турпандин кәлтүрүлгәнлиги сөзсиз. Чүнки Турпан шу чағларда китап бесиш ишиниң мәркизи еди. Орхон вадисидики Уйғур хақанлиғи ғулиғандин кейин Дунхуаң райони уйғурлар җайлашқан иккинчи бир мәркәзлик дияр болди. Хитайниң Суң сулалисиниң (960 — 1279-жиллар) жилнамисида уйғурларниң Гәнҗоуға (Кәңсу) йенип кәлгәнлиги баян қилинип, уларниң нопуси 300 миң адәмдин ошуқ екәнлиги, ишқа ярайдиған чоң адәмлири болса, 200 миң кишини тәшкил қилидиғанлиғи һәққидә мәлумат берилиду («24 сулалиниң вә падишалиқларниң тарихи», 18-том, Беҗин, 1958, 5684-бәт). Бу чағларда Хуаңхэ дәриясиниң ғәрип тәрипидики йәрләрдә, йәни Хитайниң һазирқи Гәнсу, Шэнси, Ниңся өлкилириниң бир қисим территориялиридә уйғурлар яшатти. Бу йәрләрдики уйғурлар Турпан әтрапидики өз қериндашлири билән һемишәм йеқин мунасивәт бағлап турған еди. Уларниң мәнивий озуқлири Турпан уйғурлири тәрипидин тәминлинәтти.

Уйғурларда ксилографияниң вә яғачтин ишләнгән мәтбәә һәриплириниң қачан пәйда болғанлиғи һәққидә ениқ мәлуматлар аз. Қедимий уйғур мәдәнийитиниң әң жуқури пәллигә йетип гүлләнгән дәври ІX вә X әсирләргә тоғра келидиғанлиғини етиварға алғанда вә археологиялик тепилмиларға асасланғанда, китап бесип чиқиришниң ксилографиялик усулини ІX әсирдин илгири, мәтбәә һәриплириниң пәйда болушини X әсирдин кейинки вақитқа ятқузушқа болиду. Бу пикирни дәлилләш үчүн «Уйғурларниң қисқичә тарихи» дегән китаптин нәқил кәлтүримиз: «Турпанда тепилған мәтбәә һәриплириниң ІX — XІІ әсирләргә аит болуши бу җәһәттики маддий факттур. Бу уйғурларниң яғач мих мәтбәә һәриплирини қолланғанлиғини, мәтбәәчилик техникисиниң зор дәриҗидә тәрәққий қилғанлиғини испатлап берәләйду» («Уйғурларниң қисқичә тарихи», Үрүмчи, «Шинҗаң хәлиқ нәшрияти», 1990-жил, 154-бәт).

Хелә иптидаий дәриҗидә, қопалирақ ишләнгән қедимий ксилографиялик оттискиларниң Турпанда тепилғанлиғи мәлум. Америкилиқ алим Т. Ф.Картер Турпанда тепилған бу карамәтләрниң башлиниши қайси дәвиргә тоғра келидиғанлиғини пәқәт мөлчәр билән ейтишла мүмкин екәнлиги, еһтимал, униң Дунхуаңда басма иши башланған вақитқа яки униңдин хелә балдурирақ вақитқа тоғра келидиғанлиғи, көп миқдардики интайин аддий басма мәтинләрниң моҗут болуши басма ишиниң көп әсирлик тәрәққиятидин дерәк беридиғанлиғи, уйғур тилида бесилған һөҗҗәтләрниң көпчилик қисмини хелә балдурқи мәзгилгә тәәллуқ дейишкә болидиғанлиғи тоғрилиқ тәхминлирини баян қилиду.

Китап бесишниң пәйда болушидики асасий шәртләрниң бири қәғәздур. Уйғурстанда қәғәзниң хелә балдур кәшип қилиниши китап бесип чиқириш ишиниң вуҗутқа келишини тезләтти.

Қәғәзниң уйғурстанлиқ бир қул тәрипидин кәшип қилинғанлиғи тоғрилиқ ривайәтләрму моҗут. Хитай императори бу кәшпиятни жуқури баһалапту вә шуниң билән биллә монуларни тәкитләпту:

«Әгәр қуллар уларниң ичидә бирсиниң шунчилик чоң йеңилиқни ачқанлиғини билсә, интайин мәғрурлинип кетиду. Шуңлашқа қәғәз ясашни ойлап тапқан қулниң намини мәхпий сақлашқа вә уни пәхрий җаза билән җазалашқа әмир қилимән».

Императорниң әмригә бенаән қулни императорниң тәшәккүри йезилған өткүр алтун пластинкини жутушқа мәҗбур қилипту» (Е.Яковлев. «Мөҗүзилик өзгиришләр». «Мастер леса», 1959, №5. с.38.)

«Шәрқий Түркстан тарихи» намлиқ әмгәкниң муәллипи Мәмтимин Буғра өз китавида: «Чин тарихиға көрә Кироранда (хитай мәнбәлири бойичә Лоулань — М.Е.) қәғәзчилик миладиниң 105 — 150-жиллири арисида риваҗ тапқан екән» дәп язиду (Мәмтимин Буғра. «Шәрқий Түркстан тарихи», 1940, 84-бәт). Хитай тәтқиқатчиси Лю Гоҗюн: «Қәғәз Кироранда 200-жили, Турпанда 299-жили пәйда болған», дегән пикирни оттуриға қойиду (Лю Гоҗюн. «Хитай китаплири һәққидә һекайә». Беҗин, 1955, 35-бәт).

ХХ әсирниң башлирида тепилған маддий материалларму Уйғурстанда қәғәзниң қедимий замандин тартип пәйда болғанлиғини испатлайду. Инглиз алими Стейин Дуңхуаңда соғди йезиғида қәғәзгә йезилған қалдуқ хәтләрдин 9 парчисини тапқан. Бу һөҗҗәтләрниң йезилған вақтиниң сәнәлири йоқ. Лекин мәзкүр һөҗҗәтләр билән бир вақитта қезип чиқирилған йезиғи бар тахтилардики сәнәләр уларниң әң кәч дегәндә 137-жилниң мәһсулатлири екәнлигини көрситиду. Соғди йезиғидики бу һөҗҗәтләрниң вәтини Уйғурстан екәнлигидә гуман йоқ. Бу йәрдә мәзкүр һөҗҗәтләр йезилған қәғәзләр қачан пәйда болған, дегән соалниң туғулуши тәбиий. Бу қәғәзләрниң бирдинла хәт йезиш үчүн пайдилиниш дәриҗисигә йәтмигәнлигигә гуманлинишқа болмайду. Униң та пәйда болушидин мукәммәллишишигә қәдәр узун бир муддәт өткәнлиги ениқ. Шуниң үчүнму қәғәз Уйғурстанда хелә бурун, биринчи әсирниң ахирилирида яки иккинчи әсирниң башлирида пәйда болдимекин, дегән пикир туғулиду.

Әйни заманда қәғәз пәқәт бирла мәхсәт үчүн — йезиш вә китап бесиш үчүн қоллинилди. Уйғурстанда қәғәз чиқириш ишиниң қедимий замандин тартип тәрәққий етиши китап бесип чиқириш усулиниң пәйда болушида күчлүк амил болуп хизмәт қилди.

Уйғурларниң мәтбәәчилик сәнъити XІІ — XІІІ әсирләрдә өз тәрәққиятиниң әң жуқури пәллисигә йәтти. Бу әсирләрдә Турпан тәвәсидә яхши тәрәққий әткән китап бесиш карханилири ишлиди. Бу карханиларда мәтинләр бесилип тәйярлинишниң сиртида пухта вә нәпис оюп тәйярланған сүрәтләрму бесилип чиқирилатти. Шуниң нәтиҗисидә Турпан китап бесиш бойичә чоң мәркәзгә айланди: ксилографиялик усулда уйғурчидин ташқири хитай, санскрит, тибәт, таңғут вә башқа тиллардики китаплар нәшир қилинди.

Моңғуллар һөкүмранлиқ қилған чағда, китап бесиш карханилири моңғул империясиниң еһтияҗи үчүн ишқа селинди, карханилар Қарақурумға көчирилди, шундақла моңғул армиясигә әгишип көчүп жүрди. Моңғул империяси уйғур йезиғини вә униң мәтбәәчилик техникисини пайдилиниш билән биллә уйғурлардин чиққан оқумушлуқ, талантлиқ кишиләрни, кәшпиятчиларни өз дөләт аппаратиға көпләп җәлип қилди. Улар империя идарилиридә деванлиқ, дәфтәрдарлиқ, битикчилик, әләмдарлиқ вә наиблиқ охшаш чоң хизмәтләрни атқурди. «...Уйғурлар... дәфтәрдарлиқни вә деван һесаплирини яхши биләтти, Чиңғизханниң нәврилири заманисида Мәврәннәһрдә, Хорасанда вә Ирақта деванлар вә дәфтәрдарларниң һәммиси уйғурлар еди. Хитай жутлиридиму Чиңғизханниң оғуллири деван вә дәфтәрдарни уйғур хәлқидин қойған еди», дәп наһайити очуқ язиду XVІІ әсир тарихчиси Әбулғази Баһадурхан (Әбулғази Баһадурхан. «Ошал шәҗәрәий түркий», Қазан, 1824, 26-бәт). Уйғурларниң шу дәвирдики Чинқай, Бала-Ярғучи, Коркөз охшаш иш биләрмәнлири моңғулларниң хизмити үчүн өз елидин чәт әлләргә кәтти, буниң тешида моңғул армияси уйғурлар һесавиға толуқлинип, уруш мәйданиға җәлип қилинди. Уйғур җәмийитидә ишләп чиқириш күчлириниң аҗизлишиши, китап бесип чиқириш карханилири билән мутәхәссисләрниң моңғул империяси хизмитигә елиниши вә һәммидин авал, уйғур мустәқил дөлитиниң йоқилиши һәмдә узун муддәтлик урушларниң давам қилиши уйғур мәдәнийитиниң әң көрнәклик вә шанлиқ саһалириниң бири болған мәтбәәчилик ишини чүшкүнлүккә елип кәлди. XІІІ әсирниң ахири билән ХІV әсирниң башлирида уйғурларда китап бесиш ишиға хатимә берилди. ХV әсирдә Турпанда үстүнлүкни қолға кәлтүргән ислам дини тәрәпдарлири будда диниға хас болуп кәлгән бу сәнъәтни әслигә кәлтүрүшкә мәнпийәтдар болмиди.

Уйғур йезиғи идеографиялик әмәс, бәлки фонетикилиқ йезиқ еди. Йезиқниң бу хил түри башқа мурәккәп түрлиригә нисбәтән китап бесишниң ксилографиялик усулини, хусусән, набор қилип териш усулини қоллинишқа йеникчилик туғдуруп бәрди. Фонетикилиқ йезиқниң болуши уйғурларда китап бесип чиқиришниң муһим шәртлириниң бири болди. Уйғурлар әдәбиятни, сәнъәтни интайин сөйәтти, мәтинләрни қолда көчирип йезип тәйярлаш вә уларни түпләп бир пүтүн китап шәклигә кәлтүрүш уларниң яхши көргән ишлиридин еди. Буниңдин ташқири уйғурлар мәдәний өсүмлүкләрни йетиштүрүш, рәхт тоқуш, кариз колаш, ипәкчилик охшаш әҗайип йеңилиқларни дәсләп қолланған хәлиқләрниң биридур. Уйғурларниң мәтбәәчилик сәнъитини инсанийәт мәдәнийитиниң нәтиҗилиридин үнүмлүк пайдиланған һалда кәшип қилғанлиғиға гуман қилишқа орун йоқ. «Уйғурлар... пәнни вә сәнъәтни тәрәққий әткүзди. Улар китап бесиш үчүн хәт оюлған тахтиларни биринчи болуп қолланди» дәп тәкитлигән еди Францияниң йезиқлар вә бәдиий әдәбият бойичә корольлуқ академиясиниң әзаси, XVІІІ әсир тарихчиси Жозеф Дегинь (Т. Картерниң Нью-Йоркта 1931-жили нәшир қилинған «Хитайда мәтбәәчиликниң пәйда болуши вә униң Ғәрипкә тарилиши» намлиқ китавиниң 201-бетигә қаралсун).

Ксилография Европида XІV әсирниң ахирилирида вә XV әсирниң башлирида таралди. Немис Иоганн Гутенберг XV әсирниң оттурилирида охшаш бир хил литерларни (басма һәриплирини) көп миқдарда тез тәйярлап чиқиш усулини иҗат қилди. Жуқурида ейтқинимиздәк, уйғурларниң басма һәриплири феодаллиқ түзүм һөкүм сүрүп турған оттура әсир шараитида яғачтин айрим-айрим сөз шәклидә тәйярланған, Гутенбергниң басма һәриплири болса, капитализм бих уруп келиватқан шараитта металлдин, йәккә-йәккә һәрип түридә тәйярланған. Гутенбергниң бу иҗадийити китап бесиш техникисидики асасий ислаһат болди, у һәқиқәтәнму инсанийәт истедатиниң чоң утуқлириниң бири болуп һесаплиниду. Лекин уйғурларда ксилографиялик усул билән китап бесиш техникиси Еропидин бир нәччә әсир илгири, яғач басма һәрипләр болса, Гутенбергниң металл басма һәриплиридин наһайити көп вақит бурун қоллинилған.

Уйғурларниң әйни замандики мәтбәәчилик техникисиға аит тәпсилий мәлуматлар пән дуниясиға аян әмәс. Ксилографияни вә мәтбәә һәриплирини кимләр иҗат қилған, шу чағда мәтбәәчиликкә даир уйғурчә аталғулар қандақ еди, дәсләпки басма станоклири қандақ ясалған вә айрим-айрим һәрипләр билән терилгән мәтинләрни бесишқа қандақ маслаштурулған, һәрип кассилири қайси тәртиптә ясалған дегән соалларға тегишлик җаваплар йоқ. Узун вақитлар җәриянида уйғур җәмийити тәрәққиятиниң түрлүк шараитта өткәнлиги, көплигән мәдәнийәт ядикарлиқлирини вәйран қилған дәһшәтлик урушларниң йүз берип турғанлиғи, илмий-археологиялик қезиш ишлириниң йетәрлик жүргүзүлмигәнлиги түпәйли көп нәрсиләрниң йоруққа чиқмиғанлиғи бу соалларға җавап беришни қийинлаштурмақта. Шундақ болсиму, ксилографиялик усулда бесилған уйғурчә һөҗҗәтләрниң әң дәсләпки нусхилири вә әң дәсләпки бирдин-бир уйғурчә мәтбәә һәриплири бизниң заманимизға йетип кәлди. Шу дәвиргә хас мундақ мәтбәә һәриплириниң иккинчи бир нусхиси дунияға техи аян әмәс. Бу һәрипләр болса, уйғурларға мәнсүп.

Китап бесип чиқириш иши инсанийәтниң мәдәний вә иҗтимаий тәрәққиятида интайин зор роль ойнайду. Уйғурлар оттура әсирләрниң өзидила китап бесип чиқириш техникисини яритиш билән һазирқи заман мәтбәәчилик ишиниң шәкиллинишигә өз һәссисини қошти, уларниң җаһан мәдәнийитигә қошқан бу төһписи әвлаттин-әвлатқа мәдһийилиниду.

Мунир ЕРЗИН,

тарих пәнлириниң намзити.