• УЙҒУР АВАЗИ
• 28 Қыркүйек, 2010

У һәқиқий зияли еди

(Көрнәклик журналист Турдахун Нәзәровниң туғулғиниға — 75 жил)

Өзәң яхши билидиған, узун жиллар давамида қоюқ арилашқан адәм тоғрилиқ йезиш интайин қийин. Әгәр у сениң қейинатаң, балилириңниң бовиси болса, бу мәсилә униңдинму мурәккәп. Бирақ Турдахун Нәзәровни мениңдәк яхши билидиған, һөрмәтләйдиған адәмләр аз болса керәк. Мошуларни нәзәрдә тутқан һалда мән қолумға қәләм елишни тоғра көрдүм.

Мән өз вақтида студент Турдахун Нәзәров пайдиланған кона қоюн дәптәрни, журналист, баш муһәррир чағлиридики күндиликләрни варақлап олтиримән һәм шу мәһәл өзәмни өзәм тизгинләп, 1953-жили мениң кәнҗә қизимдинму кичик болған униң ички кәчүрмилирини ахтурушқа әхлақий җәһәттин һоқуқумниң бар-йоқлуғи һәққидә ойлинимән. Әлвәттә, һоқуқлуқсән, дәймән йәнә өзәмгә өзәм тәсәлла берип. Чүнки у өзиниң архивини — қол язмилирини, һөҗҗәтлирини, китап вә пластинкилирини маңа мирас қилип қалдурған әмәсмеди. Буларниң һәммиси униң уйғур, қазақ вә рус тиллирини мукәммәл өзләштүргәнлигидин дерәк бериду. Уларни оқуғанда мениң көз алдимға һәртәрәплимә билимгә егә, һаятини өз хәлқиниң мәтбуатини, мәдәнийитини риваҗландурушқа беғишлашни арман қилған өсмүр гәвдилиниду.

***

Турдахун Нәзәров 1935-жили 27-сентябрьда Уйғур наһийәсиниң Чоң Ақсу йезисида туғулған. Дадиси Нәзәр Сопи йәттә жиллиқ мәктәпни түгитип, «Әмгәк» колхозида бухгалтер болуп ишлигән, у шундақла диний саватқа егә болуп, Қуръанниң көплигән сүрилирини ядқа биләтти. Нәзәр Сопи 1942-жили Сталинград шәһири үчүн болған шиддәтлик җәңләрниң биридә һалак болған. Аписи Майминәм болса, дәһшәтлик шу жилларда кичик оғуллири билән тағда мал баққан еди. Турдахун оқуғучилиқ дәврини балилар өйидә өткүзди. Йәттә жиллиқ мәктәпни Қирғизсай йезисида түгитип, андин кейин оқушини Чоң Ақсу йезисидики мәктәп-интернатта давамлаштурди.

***

Мән Турдахун Нәзәровни кичик чағлиримдин тартип билимән. Чүнки ата-анам Нәзәровлар аилиси билән әзәлдин қоюқ арилишатти. Дадам — Абдуқадир қари Турдахун акини бөләкчила һөрмәтләтти. Өз новитидә, уму дадамни акиси сүпитидә көридиған. Һәтта кимду-бирлириниң өйидә яки башқа йәрләрдә меһманда болуп қалса, улар айрим һалда бир-бири билән муңдишишқа пурсәт тапатти. Ундақ чағларда һәр хил яштики, тәғдирлириму анчә охшап кәтмәйдиған уларни өз хәлқигә, униң тарихи билән әдәбиятиға болған муһәббәт бирләштүрәтти. У дадамниң 1933-жилниң ахири вә 1934-жилниң башлирида Қәшқәрдә йүз бәргән қанлиқ вақиәләр тоғрилиқ һекайилирини, униң башқа милләт вәкиллири билән болған достлуғи һәққидә ейтип бәргәнлирини қизиқип тиңшатти. Мән пат-патла уларниң арисида болған әйнә шу хилдики көплигән сөһбәтләрниң гувачиси, бәзидә беваситә иштракчиси болуп қалаттим. Болупму дадам 1980-жилниң ахирида жүрәк ағриғиға муптила болуп, ағриқханида ятқанда Турдахун ака қешимизға көп келәтти. У чағда ҚазДУниң студенти болған мән дадамни күтүш үчүн униң қешида ятқан едим. У кәлгән пәйтләрдә дадам өзиниң ағриғи, муәммалири тоғрилиқ унтуп,  кәйпияти көтирилип кетәтти.  Маңа мундақ чағларда, гоя Турдахун акидин қандақту-бир мәдәт бәргүчи энергия бөлүнүп чиқиватқандәк, униң тәсиридин дадам өзини йеник һис қиливатқандәк билинәтти. Мән Турдахун акиниң дадам үчүн һәқиқәтәнму көйүнүватқанлиғини сезәттим. Өз новитидә бу бизни техиму йеқинлаштурди.

У мениң хатирәмдә нәқ шу чағлардикидәк яш, хушхой, өзигә ишәнгән қияпәттә мәңгү сақлинип қалди.

***

1979-жилдин 1987-жилғичә болған сәккиз жил давамида у «Коммунизм туғи» гезитиниң баш муһәррири болди. Бу жиллири миллий гезитимиз тәрәққият басқучлириниң жуқури балдиғиға көтирилди десәм, мубалиғә болмас. Униң әтрапиға пәқәт зиялиларла жиғилип қалмастин, бәлки мәзкүр нәшир арқилиқ сабиқ Кеңәш Иттипақида истиқамәт қилғучи барлиқ уйғурларниң беши қошулди. Т.Нәзәров узун жиллар җәриянида өзи билән биллә ишлигән Абдуллам Мәшүров, Сейитахун Мәшүров, Мәхсүт Норузов, Турсун Дәрия, Әнвәр Лоқманов, Уйғур Мәхпиров, Тудахун Мәшрәпов, Савут Кәримов, Қурван Җанбақиев охшаш кәсипдашлириға дайим һөрмәт билән қаратти.

***

У спортқиму алаһидә қизиқатти. Көп жүгрәтти, спортчә меңиш билән шуғуллинатти, волейбол ойнатти, чаңғуда тейилатти.

Мән униң «Һөрмәт Бәлгүси» орденини, бир қатар медальларни, Қазақ ССР Алий Кеңишиниң вә башқиму идариләрниң Пәхрий ярлиқлирини өз ичигә алған көплигән мукапатлирини көздин кәчүрүветип, ҚазДУда өткән күрәш бойичә мусабиқида ғалип чиққанлиғи үчүн берилгән дипломни көрүп қалдим. Уни сақлап қойғанлиғидин мәзкүр дипломниң алаһидә әһмийәткә егә екәнлигини чүшәндим.

Бирақ униң шахматқа болған қизиқиши һәммидин үстүн еди. Математикилиқ пәрәз қилиш қабилийити, рәқивиниң ойини бир нәччә әмәлни орунлаштин илгири биливелиши уни интайин күчлүк оюнчиға айландуратти. Әгәр у кәспий шахмат билән җиддий мәшиқләнгән болса, бәлки көрнәклик гроссмейстерлар қатаридин орун алған болар еди, дәп ойлаймән.

1960-жили у Кавказда дәм елип жүргәндә, шахмат бойичә шу чағдики дуния чемпиони Михаил Таль билән шахмат ойнап, оюн нәтиҗисини тәң аяқлаштурушқа муваппәқ болған екән. Бу утуғи билән у өмриниң ахириғичә пәхирлинип жүрди.

***

Т.Нәзәров өз ишини интайин яхши көрәтти. Тәбиитидин мүҗәз-хулқи юмшақ, хуш муамилилик, меһриван болған у әгәр ишида бирәр муәммалар пәйда болуп қалса, көп ғәм қилатти. Кәсипдашлири арисидиму иззәт-абройға егә еди. Шундақ болсиму, у өзиниң үстидин йезилған имзасиз әризиләрдин хали болалмиди. Шуңлашқа у өзиниң вә гезитниң шәнини қоғдаш үчүн көп күрәшти. Бирақ, әлвәттә, униңға һәсәт қилғучиларму аз әмәс еди вә улар теч ятматти. Муһәррир ишлимәй, күн бойи шахмат ойнайду, дәп йезилған бир әризиниң униңда күлкә қозғиғанлиғи һелиму ядимда. Бу гезит күндә чиқиватқан пәйт еди.

***

— Әгәр журналист болмисиңиз, башқа қандақ мутәхәссисликни егилигән болар едиңиз? — дәп соридим униңдин бир күни.

У дәрру:

— Музыкант болар едим, хәлиқ аһаңлирини, болупму «Он икки муқам» билән Или нахшилирини бәк яхши көримән, — дәп җавап бәрди.

Амма, мениң пәрәзимчә, у әҗайип врач болған болар еди. Чүнки медициниға алаһидә қизиқатти, вақит тапсила, медицинилиқ қамусларни оқушқа тиришатти.

***

Мән у өмүр бойи жиққан кона пластинкиларни бәһирлинип тиңшаймән. Жирақ өтмүштә қалған балилиғимдин тонуш авазлар қулиғимға интайин йеқимлиқ аңлиниду. Бу нахшиларни өз вақтида барлиқ қазақстанлиқ уйғурлар, җүмлидин мениң ата-анам Абдуқадир һәм Ризванәм Иминовлар, һә, улар билән биллә мәнму һөзүрлинип тиңшиған әмәсмедуқ.

У өткән әсирниң 50 — 80-жиллири Ташкәнт грампластинка студиясидә йезилған уйғур тилидики барлиқ пластинкиларни дегидәк жиққан екән. Уларниң һәр бирини номерлап қоюпту. Паша Ишан яш вақтида иҗра қилған «Вәтиним» намлиқ уйғур хәлиқ нахшиси йезилған пластинка уларниң арисида биринчи орунда туриду.

Р.Илахунова, А.Әхмәдий, М.Семәтова, Х.Қадирова, А.Һасанова охшаш даңлиқ нахшичилар билән М.Мадумаров, П.Қурбанова, А.Җәруллаев, И.Нурмәтова қатарлиқ исимлири унтулуп кетип барған иҗрачилар ейтқан шу нахшиларни тиңшисам, пүтүнсүрүк бир дәвир көз алдимдин өтиду. Әң ечинишлиғи — у та әбәткә кәлмәс болуп кәткән дәвирдур.

Мән, бу нахша-аһаңларни дискларға яздурувелип, уруқ-туққан, дост-бурадәрлирим билән йәнә узақ вақит тиңшайдиғанлиғим муқәррәр.

***

Қамусий билимгә егә болған униң рус, Европа вә шәриқ әдәбияти һәққидики чүшәнчиси кәң еди. Л.Толстойниң «Уруш вә течлиқ» эпопеясини интайин яхши көрәтти. Мәзкүр китаптики өзигә яққан айрим ой-пикирләрни у көчирип йезивалидиған. «Чоқум «Йеңивелишим керәк» дәп һесаплиған шәхс һәқиқәтән ғалибийәт қазиниду», «Муһәббәт ойғанди — һаят җанланди» дегәнгә охшаш сөз-ибариләр әйнә шулар җүмлисидиндур. А.Чеховниң әсәрлириниму көп оқатти, Ф.Достоевскийниң «Ака-ука Карамазовлар» романини оқушни яхши көрәтти.

У студентлиқ дәвридә улуқ қазақ язғучиси, академик Мухтар Әвезовниң лекциялирини тиңшашқа муйәссәр болған екән. Әдип һәққидики иллиқ хатириләр та өмриниң ахириғичә униң билән биллә болди.

Униң болупму Билал Назимниң иҗадийитигә болған қизиқиши үстүн еди. Шаирниң әсәрлирини яхши биләтти. Ялғуз оғлиниң исмини Назим дәп қойди. Кейинирәк һәм ағинисиниң, һәм инисиниң орнида қоюқ арилашқан шаир Савутҗан Мәмәтқуловму, униң алдидин өтүп, оғли үчүн шаир исмини таллавалди.

***

Т.Нәзәров муәллип вә муһәррир, тәрҗиман вә тәқризчи сүпитидә уйғур тилида китаплар йоруқ көридиған нәшриятлар билән турақлиқ иҗадий мунасивәттә болуп кәлгән. У тәрҗимә қилған А.Гайдарниң «Барабанчиниң тәғдири», П.Бажовниң «Йешилташлиқ қута», Қ.Қайсеновниң «Бойсунмиғанлар» намлиқ әсәрлири, шундақла Уйғур театриниң сабиқ баш режиссери С.Башоянниң хатирилири уйғур китапханлири тәрипидин қизғин қарши елинди.

***

Мән Т.Нәзәров жиққан өткән әсирниң 50 — 80-жиллирида Алмутида йоруқ көргән уйғур тилидики китапларниң һәр бирини авайлап қолға алимән. Уларниң көпчилигигә муәллиплириниң имзалири қоюлған. Қ.Һасанов, Һ.Искәндәров, З.Сәмәди, Ғ.Сәдвақасов, М.Һәмраев, Қ.Ғоҗамияров, Җ.Босақов, Х.Һәмраев, М.Кәбиров, М.Розиев, Һ.Бәхниязов кәби көрнәклик шәхсләр тәғдим қилған китаплар. Уларниң арисида Һезмәт Абдуллин, ака-ука Қурван вә Турған Тохтәмов охшаш қәдинаслириниң әсәрлириму бар. Илия Бәхтия китавиниң биринчи бетигә «Җан ағинәмгә...» дәп имза чекипту. Мана Савутҗан Мәмәтқуловниң бир нәччә топлими. Бәтлиридин көп оқулғанлиғи билинип туриду. Шуниңға қариғанда, Т.Нәзәров уларға алаһидә диққәт бөлүп, пат-пат қолға алған болса керәк.

***

У тарихни яхши биләтти һәм яхши көрәтти, Шең Шисәйниң ХХ әсирдики уйғур хәлқиниң тарихида ойниған һалакәтлик роли һәққидә маңа дадамдин кейин дәсләп ейтип бәргән шәхсләрниң бири шу яқ болди.

Өзгәртип қуруш жиллирида у публицистикилиқ мақалиларни, кеңәш тарихи тоғрилиқ намәлум мәлуматларни көп оқуди. Шу мәзгилләрдә униңға «Юность» журналиниң сәһипилиридә бесилған тарихчи-диссидент Рой Медведевниң «Улар Сталинни қоршап туратти» намлиқ әмгиги бәкму йеқип кәткән еди.

***

Һәр қандақ адәм өзиниң туғулуп өскән жутини әң чирайлиқ дәп һесаплайдиғанлиғи тәбиий.

Кейинирәк, йәни мән Турдахун акиниң қизи Арзигүлгә өйләнгәндин кейин, әнди маңа қейината болған уни өзәм туғулуп өскән жуттики таққа тәклип қилдим. Иккимиз чатқаллиқ ичидә, өрүк, долана, явайи қизилгүлләр өскән, сүйи җошқун Қарғалы дәриясиниң қирғиғини бойлап узақ маңдуқ. Мән өзәмниң туғулуп өскән йәрлирим билән махтандим. У болса, униңға ерәң қилмиған һалда: «Әлвәттә, бу йәрләрму яхши екән, бирақ бәри бир мән туғулуп өскән Чоң Ақсу йезисидики тағларға йәтмәйду. Биздики орманлиқму, һаваму башқичә...» дегән еди җиддий қияпәттә.

***

Турдахун Нәзәров 1987-жили июнь ейида 1986-жилқи декабрь вақиәлиригә мунасивәтлик җавапқа тартилған яшлар көтирилиши иштракчилириниң сүритини гезитта елан қилғанлиғи үчүн баш муһәррирликтин бошитилди. Мән бу тоғрилиқ язмаймән. У һәққидә мәрһум өзиниң гезитта елан қилинған сөһбәтлириниң биридә тәпсилий ейтип бәргән еди. Бу интайин адаләтсиз чиқирилған қарар болуп, һәммимиз униң шундақлиғини чүшинәттуқ.

У лавазимидин чәтләштүрүлгинидә дәккә-дүккигә селинип кәтмиди. У күни һәммимиз — уруқ-туққанлар, достлири, савақдашлири, кәсипдашлири униң өйидә жиғилдуқ. Ғоҗәхмәт ака Сәдвақасовму кәлди. Улар қандақту-бир мәсилә әтрапида узақ мәслиһәтләшти.

Шу вақиәдин кейин өйдә җим-җитлиқ орнап, меһманлар аз келидиған, телефонлар аз җириңлайдиған болуп қалди. У болса арилап-арилап еғир хурсингән һалда: «Мәнсәптин кетишим кимниң һәқиқий, кимниң җа дост екәнлигини илға қиливелишимға яхши имканийәт яратти» дәп қоятти.

***

1998-жилниң 22-январь күни, әтигәнлиги, мән қәрәллик нәширләрниң биридин «Хатирисини сақлап, разимәнликни мустәһкәмләш» Қазақстан Җумһурийити Президентиниң «Җәмийәтлик разимәнлик вә сәясий тәқипләшләр қурванлирини хатириләш жили» тоғрилиқ мулаһизилири» намлиқ Н.Назарбаевниң мақалисини оқудум.

Президент 1986-жилқи декабрь вақиәлириниң қурванлири тоғрилиқ ейтип келип: «Әмәлиятта Қазақ әхбарат агентлиғиниң сабиқ мудири Жумағали Исмағулов, уйғур тилидики җумһурийәтлик «Коммунизм туғи» гезитиниң муһәррири Турдахун Нәзәров, Алмута вилайәтлик «Огни Алатау» гезити муһәрририниң орунбасари Сергей Скороходов вә башқа бир қатар журналистлар бегуна зәрдап чәкти. Бир қарар биләнла уларни егилигән лавазимлиридин елип ташлиди, һесап карточкилириға болса, шу дәвирләрдә «истиқбалиға палта чепилғанға» баравәр болған қаттиқ партиявий тәнбиһләр йезилди. Һә, уларниң бар «гунаси» вақиә иштракчилириниң иши бойичә уюштурулған сот җәрияниниң сүритини елан қилғанлиғи...» дәп язиду.

Ушбу қурларни оқуп чиқип, мән униңға телефон қилип, тәбриклидим. Бир нәччә сааттин кейин учришип, у қурларни йәнә бир қетим зеһин қоюп оқуп чиқтуқ. У өз намиға ейтилған иллиқ һәм объектив сөзләр үчүн Президентқа интайин миннәтдар болди.

Мән бу гезитни униң архивидин вапатидин кейин тепивалдим.

***

Т.Нәзәров уйғур әдәбий тилиниң шәкиллинишигә вә тәрәққий етишигә дайим көңүл бөлүп турди. Муһәррир сүпитидә бу ишқа алим-тилчиларни җәлип қилди. Шу жиллири тәһриратта уйғур тилида иҗтимаий-сәясий, санаәт, йеза егилиги, медициниға аит вә башқиму аталғулар бойичә луғәтләр тәйярланған еди.

Өмриниң ахирқи жиллирида у педагогикилиқ паалийәт билән шуғулланди, уйғуршунаслиқ институтида илмий хадим болуп ишлиди, башқа лингвистлар билән һәмкарлиқта уйғур тилиниң изаһлиқ луғитини түзүшкә күч салди. У пат-патла мениң билән у яки бу сөзниң мәзмуни тоғрилиқ пикирлири билән ортақлишатти. Һазир мән униң әқил-параситини, билимини, әмгәк сөйгүчлүгини пәрәз қилған һалда, униң нәқәдәр чоң ишларға арилашқанлиғини қиливатимән. Бүгүнки таңда Уйғуршунаслиқ мәркизиниң, барлиқ уйғур лингвистлириниң алдида әйнә шу муһим мәсилиниң ахирини чиқирип, луғәт нәшир қилиш вәзиписи туриду. Бу Ғ.Сәдвақасовниң, Т.Нәзәровниң вә башқиму мәрһум тилчиларниң хатирисигә билдүрүлгән һөрмәт болар еди. У хәлқимиз үчүнму зөрүр мәсилә.

***

Һаятиниң ахирқи дәқиқилиридә, еғир ағриқниң дәрдини тартиватқан күнләрдә, һәтта йеқин туққанлириниң арисидиму у көргүси кәлгән адәмләр аз болди. Амма Коммунар Талипов билән Әнвәр Һаҗиев уни йоқлап кәлгәндә интайин хошал болуп кәткән еди. Анархан ана ләңмән тәйярлиди. Улар 5-6 саат муңдашти. Һәр бириниң балилиқ, өсмүрлүк, студентлиқ дәвирлирини әслиди. Бу кейинки жиллар җәриянида Т.Нәзәровни үстүн кәйпиятта көрүш мүмкин болған аз учришидиған дәқиқиләр еди...

***

Вапат болушидин бир нәччә күн илгири у маңа: «Мениң, Савутҗан Мәмәтқуловниң, Коммунар Талиповниң вә Әнвәр Һаҗиевниң тәғдирлиримиз көп җәһәттин охшаш екән. Биз кичигимиздә тойғичә нан йемәптимиз, студентлиқ дәвримиздә бизгә маддий ярдәм көрсәткидәк һеч ким болмиди. Бу һаятта һәммә нәрсигә пәқәт өз күчимиз арқилиқла қол йәткүзүптимиз» дегән еди.

У вапат болғандин кейин мән бу тоғрилиқ қалған үчигә ейтип бәргән едим. Бәхиткә қарши, уларниң һаятиниң ахириму охшаш болди. Бириниң кәйнидин бири көз жумди. Савутҗан ака униң йеқин ағиниси-иниси еди, Коммунар акини иниси сүпитидә һөрмәтләтти, Әнвәрни болса оғлиниң орнида көрәтти. Тәғдирини җапакәш хәлқимизниң тәғдиридин бөлүп қараш мүмкин әмәс болған төртилиси һәқиқий мәнасидики зиялий шәхсләрдин еди.

***

Т.Нәзәров өз балилири билән нәврилирини әтрапиға жиққан һалда 2003-жилиниң 2-апрель күни аләмдин өтти.

***

Инсан һаяти нәқәдәр қисқа! Һәтта қәғәзчиликму өмүр сүрмәйду. Әйнә шу өзидин кейин қалған қәғәзләргә пүкүлгән хәтлиридә у мәңгү күч-қувәткә толған яш петичә қалди.

***

Уруш дәвриниң балилири өткән әсирниң 40-жиллириниң ахирилирида вә 50-жилларниң башлирида мәктәпни тамамлап, алий оқуш орунлириға чүшти.

Балилиқтики қийинчилиқларға қаримай, уларниң келәчәккә нисбәтән ишәнчиси күчлүк еди. Нәқ шулар вә тарихий вәтинимиздин көчүп чиққан уларниң тәңтушлири уйғур мәктәплириниң дәриҗисини көтирип, оқутқучи, врач, инженер, агроном кәби һәр хил мутәхәссисликләрни егилиди. Уйғур тили вә әдәбияти бойичә дәрисликләрни язди, илим-пән чоққилириға йәтти, дәсләпки кәспий журналистлардин болуп йетилди. Уларниң арисидин қанчилигән талантлиқ язғучи-шаирлар, композиторлар, сәнъәткарлар, рәссамлар йетилип чиқти. Буни мән қазақстанлиқ уйғурларниң мәдәний тарихидики алтун дәвир дәп һесаплаймән. Биз уларға тазим қилишимиз керәк. Улар мүмкинчилигиниң йетишичә, хәлқи үчүн хизмәт қилди. Турдахун Нәзәров әйнә шуларниң бири еди.

Униң балилиқтики арманлириниң һәммиси рояпқа чиқтиму? Яқ, бирақ буниңға у әйиплик әмәс. У яки униң тәңтушлири хаталиқларға йол қойғанму? Әлвәттә йол қойған, бу тоғрилиқ у маңа очуқ ейтип берәтти.

Әң муһими, у өмриниң ахириғичә мәхсәт-нишанлириға садиқ болған һәм шу йолда маңған зияли болуп қалди.

Һазир Қазақстан уйғурлириниң алдида ана тилимизни вә миллий мәктәплиримизни сақлап қелиш вә тәрәққий әткүзүш вәзиписи туриду. Әгәр биз бу қәдрийәтлиримизни сақлап қелип, техиму риваҗландурсақ, кәлгүсидә Турдахун Нәзәров охшаш йеңи мәдәнийәт әрбаплириниң өсүп йетилидиғанлиғи чоқум.

Исмайилҗан ИМИНОВ.

Турдахун Нәзәров Өзи тоғрилиқ

...«Мән мәктәпни 1953-жили күмүч медаль билән тамамлидим. Һәммә пәнләрдин «бәш», пәқәт рус тилидинла «төрт» дегән баһа болди. Бирақ бу мениң рус тилини башқилардин начар билгәнлигим әмәс еди. У чағда бизгә бу пәндин Алмутидин йолланма бойичә кәлгән яш рус қизи дәрис берәтти. Мән болсам, балилиғимға бесип, һәр бир рус тили вә әдәбияти дәрисидә униң билән бәс-муназиригә чүшәттим. Нәтиҗидә мән бу пәнни төрткә билидиған болуп чиқтим. Бирақ мән рус тили муәллимидин интайин миннәтдармән. Чүнки устазим маңа көп нәрсиләрни үгәтти. Көплигән жиллар өтүп, университетни түгәткәндин кейин мән у яқ билән учришип қалдим. Устазим кейинирәк әшу бир төртни қойғанлиғи үчүн мениңдинму көпирәк ғемимни йәпту. Әслидә мән рус тилини турғунлириниң көпчилигини руслар тәшкил қилидиған Қирғизсай йезисидики балилар өйидә жүргәндә үгәнгән едим. Устазим болса, уни толуқ өзләштүрүшкә көп ярдәм қилди.

***

Немишкә мән ҚазДУниң филология факультетидики журналистика бөлүмигә оқушқа чүштүм?

Мәктәптә оқуп жүргән чағлиримдила әдәбиятни, тарихни, мәктәп там гезитиға мақалиларни йезишни яхши көрәттим. Җәмийәттики гезит ролиниң муһимлиғини чүшинәттим. Студентлиқ дәвримдә болса, нахша ейтишқа қизиқтим. Балилиқ чағлиримдиму уйғурчә нахшиларни ейтаттим. Әнди студентлиқ дәвримдә сәнъәткә нисбәтән һәвәсим улғуюп, университеттики бәдиий һәвәскарларниң байқашлирида башқа тиллардиму, җүмлидин қазақ тилида нахша ейтишқа башлидим.

Мән, болупму Абайниң «Көзімнің қарасы«, «Қаламқас» дегәнгә охшаш нахшилирини ейтишни яхши көрәттим. Бу нахшиларни иҗра қилиш үчүн қолумға микрофон алсам, мениңда қандақту-бир җүръәт пәйда болғандәк һаләтни баштин кәчүрәттим. Униң сәвәвини өзәмму чүшәнмәймән. Көпчиликкә бу нахшилар яқатти. Шундақ дәқиқиләрдә барлиқ қизлар гоя маңа ашиқ болуп қалғандәк билинәтти, бирақ мән болсам, мәктәп-интернатта оқуватқан чағлиримдила муһәббитимни таллап болған едим».

Анархан Нәзәрованиң хатирилиридин

«Чоң Ақсу йезисидики мәктәп-интернатқа кәлгәндә у 8-синипта оқатти. Мән болсам, 7-синип оқуғучиси. Әлачи, интайин сәрәмҗан, чаққан, келишкән  бу жигиткә диққәт бөлмәй мүмкин әмәс еди. У бизниң синипниң пионер йетәкчиси болди. Турдахунниң пәқәт мениң үчүнла башқа бири билән авушуп, бизниң синипқа пионер йетәкчиси болғанлиғини мән кейинирәк униң өзидин билдим. Андин мәктәп комсомол комитетиниң әзаси сүпитидә мени ВЛКСМға өтүш үчүн тәйярлиди. Бирақ мән буниң пәқәт банә екәнлигини чүшәндим. Шу күнләрдин етиварән биз бир-биримиздин айрилмас болдуқ. Униң маңа көңүл бөлгәнлиги мени һәр дайим тәврәндүрәтти. Маңа беғишлап шеирларни язатти, ярдәм қилатти, узитип қоятти.

1953-жили у Алмутиға кәтти. Бир жил өткәндин кейин мәнму институтқа оқушқа чүштүм. У бизниң ятақханиға пат-пат келип жүрди. Униң достлири билән тонуштум. Биз Алмутиниң кәчки кочилирида сәйлә қилишни яхши көрәттуқ. 1958-жили октябрь ейида биз аилә қурдуқ. Үч қиз вә бир оғул қучтуқ. Һаятим давамида униңға садиқ җүптә болушқа тириштим: әтигәнлиги күлимсиригән һалда  ишқа узитип, кәчтә тақәтсизлик билән күтәттим. Достлар, уруқ-туққанлар, жутдашлар, курсдашлар, кәсипдашлар дегәндәк бизниң өйдә меһманлар көп болатти. Мән уларни көңүлдикидәк күтүвелишқа тиришаттим. Қисқиси, җүптүмни йәргә қаритишни халиматтим. Әң қийин дәқиқиләрдә униң қешида болушқа тириштим. Ундақ пәйтләр Турдахунниң һаятида аз болғини йоқ.

***

Турдахун өз һаятиниң барлиғини дегидәк «Коммунизм туғи» (һазирқи «Уйғур авази») гезитиға беғишлиди. 1958-жили, йәни студент чағлиридин башлапла йеңидин чиқишқа башлиған уйғур тилидики шу гезитта у әдәбий хадим болуп ишлиди. Мақалилири болса, мәзкүр нәширдә униңдин илгириму елан қилинип туратти. Үч жилдин кейин у бөлүм башлиғи, 1965-жили болса, муһәррирниң орунбасари болуп тайинланди. Бу чағда у оттуз яшқиму толмиған еди. Шу жиллири у очерк, фельетонларни, әдәбиятқа вә театр сәнъитигә аит тәқризләрни көп язатти. Униң мақалилири қазақ вә рус тиллиқ нәширләрдиму нурғун бесилатти. Мән мошу күнләрдиму «Коммунизм туғиниң» 1958-жили 5-октябрьда йоруқ көргән санини алаһидә бир һаяҗанлиқ билән қолға алимән. Униң биринчи бетигә Турдахунниң қәлимигә мәнсүп Мәрийәм Ниязова тоғрилиқ очерк бесилған. Шундақла у язған Л.Леонов, А.Гайдар, А Макаренко охшаш рус язғучилириниң иҗадийитигә беғишланған мақалиларни һелиғичә қизиқип оқуймән. «Казахстанская правда» гезитида шу чағдики вилайәтлик Уйғур театриниң Алмутиға болған гастроли һәққидә, «Жетісу» гезитида болса, «Хоттабич ақсақал» фильми тоғрилиқ бесилған мақалилириму алаһидә диққәткә сазавәр. 1966-жили у Моңғулстанға қилған сәпири тоғрилиқ бир түркүм мақалиларни язди. Бу хилдики мақалилар униң иҗадий паалийитидә көп. Уларниң һәммиси кәспий маһарәт билән йезилған».