• УЙҒУР АВАЗИ
• 13 Маусым, 2011

Илим-пән – җәмийәт тәрәққиятиниң капалити

Қазақстан Миллий пәнләр академиясиниң мәҗлисләр залида «Илим-пән тәрәққияти — елимизниң келәчиги» мавзусида иккинчи җумһурийәтлик форум болуп өтти. Уни Алмута шәһириниң һакими Ахметжан Есимов ечип, Қазақстан алимлириниң елимиз тәрәққиятиға қошуватқан төһпилирини тилға алди вә уларға чоң илмий-иҗадий утуқ тилиди. Шуниңдин кейин Қазақстан Җумһурийитиниң билим вә пән министри, академик Бахытжан Жумағулов доклад билән сөзгә чиқип, Қазақстан Җумһурийитидә илим-пәнни риваҗландуруш бойичә елип бериливатқан чарә-тәдбирләргә вә министрлик тәрипидин тәстиқләнгән йөнилишләргә әтраплиқ чүшәнчә бәрди.

Шуни мәмнунийәт билән тәкитләшкә әрзийдуки, җәмийитимизниң һули вә асаси болған илим-пән тәрәққияти һазир йеңи басқучқа көтирилди. Қазақстан Җумһурийитиниң Президенти Н.Ә. Назарбаевниң «Илим-пән инновациялиқ ихтисадий тәрәққиятниң томури болуши керәк» дәп бәлгүлигән йөнилишигә асаслинип, бүгүнки таңда алимлар өз зиммисигә чоң вәзипиләрни еливатиду. Улар шундақла җумһурийитимизниң ихтисадий-техникилиқ күч-қувитини, мәдәний ихтидарини вә башқиму имканийәт-мүмкинчиликлирини ашуруш һәм уларни техиму зор нәтиҗидарлиқ йүксилишкә қаритиш үчүн шиҗаәтлик әмгәк қилмақта.

Министр өз нутқида дөләт органлириниң, мәһкимиләрниң илим-пән бойичә, йәни илмий-техникилиқ паалийитини җанландуруштики салаһийитини ашуруш, алимларниң иҗтимаий әһвалини яхшилаш, илим-пән саһасини мәбләғ билән тәминләш вә уни риваҗландурушта ихтисадий рәғбәтләндүрүшниң лазимлиғини қәйт қилди. Натиқ шундақла бу чарә-тәдбирләрниң Қазақстан хәлқиниң өз ара достлуқ мунасивәтлириниң техиму күчийишигә елип келидиғанлиғини алаһидә тәкитлиди. Бу мәхсәтни әмәлгә ашуруш үчүн һөкүмәт тәрипидин 35 миллиард тәңгә мәбләғ бөлүнгән. Униң он миллиарди бюджет һесавидин бөлүнидиған маашқа кәтсә, 24 миллиарди иҗадий, илмий нәтиҗиләрни тәминләшкә сәрип қилиниду. Амма министр өз нутқида, илим-пәнниң инновациялиқ тәрәққияти үчүн 54 миллиард тәңгә һаҗәт екәнлигини қәйт қилди. Әгәр уни тоғра һәм әқиланә сәрип қилип, чоң нәтиҗиләрни қолға кәлтүридиған болсақ, у чағда Президентимиз вә һөкүмитимизниң ишәнчә-үмүтигә еришимиз. Демәк, келәчәктә илим-пән тәрәққиятиға чоң көләмлик инвестиция келиши күтүлмәктә.

— Йеқинда илим-пән тоғрилиқ йеңи қанун қобул қилинди, — деди министр, — униңда, алий оқуш орунлириниң иш-паалийәтлирини рәтләш, билим сүпитини хәлиқ ара дәриҗидә назарәт қилиш, илмий унван һәм кадр тәярлашниң йеңи усуллирини бәлгүләш муһим йөнилишләрдин бири һесаплиниду.

Натиқниң тәкитлишичә, буниңдин кейин илмий унван елиш җәрияни үч чоң басқучта әмәлгә ашурилиду. Биринчиси — саһа доктори (PhD), йәни философия, сәясәтшунаслиқ, җәмийәтшунаслиқ, ихтисат саһалири. Буниң дәриҗиси илгәрки пән намзити билән баравәр. Әнди иккинчи басқуч — җәмийәтлик түркүмләштүрүлгән (ассоциированный) профессор. Бу унванниң дәриҗиси илгәрки доцентлиқ унван билән охшаш. Амма у җиддий ашкарә муназиридин өткүзүлүп, мәхсус илмий кеңәшләрниң рәсмий тәвсийәси арқилиқ берилидиған болиду. Үчинчи басқуч — у профессорлиқ унван. Мәзкүр илмий унванни елиш үчүн мәхсус илмий кеңәшләрниң рәсмий тәвсийәси лазим. Қәйт қилиш лазимки, әгәр бакалавр, магистр унванлирини елиш икки йөнилиштә, йәни дөләт гранти (һәқсиз) вә хусусий хираҗәт (һәқ төләш) арқилиқ әмәлгә ашурулса, әнди PhD – елиш пәқәт дөләт хираҗитигә беваситә бағлиқ болиду.

— Биз бурун пән намзити унванини һәқсиз вә һәқ төләш системисини қоллиниш арқилиқ бериверип, җәмийитимизни «алимлар» қаплап кәтти, — деди министр. — Уларниң һәқиқий илим-пәнгә һеч қандақ мунасивити йоқ. Шу сәвәптин биз бу йөнилиштә қәтъий чарә қоллиниш тәрәпдари.

Б.Жумағуловниң қәйт қилишичә, пәқәт педагогика саһаси бойичә 35 миң студент оқушни пүтиридекән, амма униң бари-йоқи 10 миңи бу саһаға ишқа орунлашса, 25 миңи из-тизсиз йоқап кетидекән. Бу мәсилини йеқин арида йешиш үчүн мәхсус программа қобул қилинған.

Министрлик тәрипидин бәлгүләнгән бу чарә-тәдбирләр билән йөнилишләр Қазақстан Миллий пәнләр академиясиниң академиклири, көплигән алий оқуш орунлириниң рәһбәрлири вә җәмийәт әрбаплири тәрипидин қизғин қарши елинди. Мәзкүр форумда Қазақстан Миллий пәнләр академиясиниң академиклири Мурат Журинов, Мейирхан Әбдилдин, Ғарифолла Есим сөзгә чиқип, қариливатқан мәсилиләр бойичә өз пикир-тәклиплири билән ортақлашти.

Форум ахирида Қазақстан Миллий пәнләр академияси тәрипидин тәсис қилинған «Чоң алтун медалини» тапшуруш тәнтәниси болуп өтти. Мәзкүр алтун медаль дәсләп Қазақстан Җумһурийитиниң Тунҗа Президенти Нурсултан Назарбаевқа тапшурулған еди. Бу қетим алтун медаль Қазақстан Миллий пәнләр академиясиниң бир түркүм академиклириға тапшурулди.

Алимҗан ТИЛИВАЛДИ,

Қазақстан Миллий пәнләр академияси Әвезов намидики Әдәбият вә сәнъәт институтиниң йетәкчи илмий хадими, филология пәнлириниң

доктори.