• Біздің сұхбат
• 28 Қазан, 2021

Мағира ҚОЖАХМЕТОВА: ҚАЗІР «МЕНМІН» ДЕП ЖҮРГЕНДЕР – ЕШКІМ ЕМЕС!

Қазақ журналистика­сының төрінде жүрген мықты қыздар көп емес. Санаулы ғана. Сол санаулылардың қатарында Мағира Қожахметованың есімі ерекше аталады. Әр мақаласын көркем шығармадай етіп жазатын қаламгерді жақында Алматы қаласына арнайы іздеп барып, сұхбаттасқан болатынбыз. Жазушы қазіргі қоғамдағы келеңсіздіктерді ашық айтып, бүгінгі журналистика, әдебиет төңірегіндегі барлық сұрағымызға бүкпесіз жауап берді.

«МЕНІ «ҚАЗАҚ ҚЫЛҒАН»  КҮЙДІҢ ҚҰДІРЕТІ»

– Мағира апа, ең алғашқы жазған мақа­лаңыз дауылпаз күйші Құрман­ғазының «Ақбай» күйі туралы екен. Қолына қаламды енді алған, жазуы әлі қалыптаспаған жасқа мұн­дай ауыр тақырыпты таңдауға не түрткі болды?

– Мен күйді пір тұтатын адаммын. Сен дұрыс айтып отырсың, балам. Шығармашылығымдағы алғашқы мақалам осы «Ақбайдан» басталған. 1969 жылы «Лениншіл жас» газетіне жұмысқа қабылданып, алғашқы еңбек жолымды бастадым. Осы басылымда «Аққу» деген эстетикалық клуб болды. Сол бөлімде Оралхан Бөкеевпен бірге жұмыс істедім. Әлгі мақалам осы «Аққу» айдарында жария­ланды. Кезінде музыканы көзімді жұмып тыңдайтынмын. Қазіргі «клиппированный» деген нәрсені мүлдем түсінбеймін. Мен үшін музыка сөзден де құдіретті. Ол шығармашылық, ақындық дегендердің жанында үлкен нәрсе. Күй, саз, музыка деген менің өмірімде бірінші орында тұрады. Әннің сөзін емес, әуенін алғашқы орынға қоямын. Өзің білетін шығарсың, мен Көкшетауда өстім. Неміс, орыс, тағы басқа ұлттардың арасында тұрдық. Ол кезде бүкіл жерді жыртып жатты. Орыстардың дәурені жүріп тұрған кез. Әкем математикадан сабақ берді. Өзі өлең жазатын, өнерлі, керемет талантты адам болды. Әкемнің барлық бауыры соғысқа кетіп, мерт болған. Ұжымдастыру кезінде бір бауыры бір қап бидай үшін атылып кеткен. Фин және Екінші дүниежүзілік соғыстарында екі інісі қаза тапқан. Осылайша, үш бірдей бауырынан айырылған. Әкемнің бір көзіне ақ түсіп, соғысқа бармай қалған. Соның арқасында өмірге біз келдік. Отбасында он ағайынды болдық. Содан Көкшетауда тың басталды. Әлі күнге дейін есімде, ең бірінші ауылдағы барлық түйені алып кетті. Артынша жылқыларды айдап әкетті. Осыдан соң ауылдың бүкіл жерін жыртып тастады. Қасірет осыдан басталды ғой. Мен ол кезде 13 жастамын. 7 сыныптық мектепті бітіріп, Көкшетаудағы кітапхана техникумының орыс бөліміне оқуға түстім. Тобымызда кілең Омбыдан, Қорғаннан, Челябіден келген орыстар мен еврейлер болды. Бір топта төрт-ақ қазақ болдық. Мені «қазақ қылған» – күй. Ол кезде бір жақсы үрдіс болатын. Бүкіл көшеде радио сайрап тұратын. Қазір ойлап отырсам, өте ғажап үрдіс екен. Көшеде келе жатқанда, әлгі радиодан қазақтың күйі берілгенде бір орнымда қатып қалатынмын. Қазақтың, Құрманғазының, «Құрманғазы» оркестрінің орындауындағы күйді тыңдаған кезде сол тұрған орнымнан тапжылмаймын. Мен қазақ екенімді сонда түсіндім. Күй арқылы ұқтым. Күйдің құдіреті мені орнымнан тапжылтпайтын. Тұрған орнымда тыңдай бергім келеді. Әлі күнге дейін әннен гөрі күйді жақсы көремін. Алғашқы мақаламның күй тақырыбына арналуы осы музыкаға деген махаббаттан туған.

– Сол күйге, Құрманғазыға деген құш­тар­лықтан «Лениншіл жастың» Батыс Қазақ­стан­дағы меншікті тілшісі болғыңыз келді ғой?

– Ол арман күйінде қалды. Орындалмады. Құрманғазы туралы сол топырақта жүріп жазғым келді. Бірақ жаза алмадым. Оның әруағынан қорықтым. Оның керемет күйлерінің алдында ол туралы жазуға шамам келмейтінін түсіндім. Жазбақ түгілі, жақындауға батылым бармады. Құрманғазы – ұлы күйші. Біз оны ұлықтай алмай жүрміз. Дәріптей алмай келеміз. Кезінде Әбіш ағаға: «Аға, сіз Құрманғазы туралы жазсаңызшы. Хандарды түгендеп болған шығарсыз», – деп айтқанмын. Ол кісі осы сөзім үшін мені ұнатпай қалды. «Мен әлі Абылайды, Әбілқайырды жазуым керек», – деп бетімді қайтарып тастады. Мына жаһандану заманында осы өнерімізден айырылып қаламыз ба деп қауіптенемін. Себебі күйден айырылу – бәрінен айырылу деген сөз. Күй тыңдамаған ұлттан ештеңе шықпайды. Қазақтың күйі ғана адамға тәлім-тәрбие бере алады. Онда да егер оны халыққа сіңіре алған жағдайда ғана.

– Апа, жаңа «Алғашқы мақаламның күй тақырыбына арналуы осы музыкаға деген махаббаттан туған» деп қалдыңыз. Осы му­зыкаға деген махаббатыңыз Иманжүсіп тура­лы монодрама жазуға себеп болған жоқ па?

– Иә, дәл солай. «Қыз Жібек» операсындағы Бекежанның ариясы бар ғой. Соның музыкасы маған қатты ұнайды. Мысалы, Карменнің «Хозесі» бар емес пе? Сол секілді, Бекежанның ариясының музыкасына балет қойылса, керемет болатын еді деп ойлаймын. Соны айтып досым Болат Аюхановқа жалынамын. «Осы музыкаға балет қойыңызшы. Сізге Чайковский неменеге керек? Сіз Чайковскийдің музыкасымен Баян сұлуды қоясыз. Ол мен үшін барып тұрған масқарашылық. Мен оны қабылдай алмаймын», – деймін оған. Болат бәрін жақсы түсінеді. Бірақ «Балетке музыка жазу үшін басқа бір нәрсе керек», – дейді. Не нәрсе керек екенін түсіне алмаймын. Сол Бекежанның ариясы үнемі ойымда жүреді. Мен оны испанның билерінен де артық көремін. Карменнің арияларынан да биік қоямын. Сонда менікі «қазақтың музыкасы осылардан асып кетсе» деген ой ғой. Бертінде ғаламторды ақтарып отырып, әлгі арияның авторы Иманжүсіп екенін құлағым шалып қалды. Бұл осыдан он шақты жыл бұрын болған нәрсе. Содан бері Иманжүсіпке ғашық болдым. Ол туралы барлық мәліметті оқып, басқа да әндерін тыңдап шықтым. Сөйтіп жүргенде, былтыр Әуезов театры тарихи монодрамаға байқау жариялады. Соған жатпай-тұрмай, Иманжүсіп туралы жинаған барлық папкамды ақтарып, ол туралы монодрама жаздым. Басында драма жазғым келген. Оған шамам жетпейтінін біліп, монодрамаға тоқтадым.

Иманжүсіп – тағдырлы тұлға. Осы әулеттің үш ұрпағының бәрі қырылған. Түркістанның датқасы болған Тұрманбай датқаны үстіне ыстық су құйып, күйдіріп өлтірген. Әкесі Құтпан жоғалып кетіп, Арқаның қыпшақтары тауып алады. Кейін ол Кенесарының сарбаздарының қатарына қосылып, батыр өлгенде қашып-пысып жүріп, соңында баласының жанына келіп, сексенге келгенде дүние салады. Үшінші, Иманжүсіптің өзін атып тастады. Бұл – түсіне білген адамға үлкен қасірет.

«ҚАЗІРГІ ӘНШІЛЕРДІ  ТЫҢДАСАМ, АУЫРЫП ҚАЛАМЫН»

– Апа, сұхбатымыз музыкадан басталды ғой. Сіз осы тақырыпты көп жазған қалам­герсіз. Музыка зерттеушісі болдыңыз. Бұл тақырып неліктен жаныңызға жақын болды?

– Кезінде Пушкин кітапханасында дүңгіршек болатын. Лингафон кабинеті. Сонда музыкаларды сағаттап отырып тыңдайтынмын. Тыңдап отырып, мақала жаза беремін. Лингафонда отырып түрлі эксперименттер жасаймын. Мәселен, ­Иоганн Штраустың «Сказки Венского леса» вальсін алайық. Орманда таң атып, кеш батқанға дейін Штраустың бүкіл өмірін жазып шықтым. Бір ғана музыканың аясында. Сол мақалам кейіннен аға буын өкілдерінен үлкен қолдауға ие болды. ­Жалпы музыка туралы көп жазғаным рас. Әсіресе эстетикалық тақырыптарға көп қалам тербедім. Өткенде «Отырар сазы» оркестрінің концертіне бардым. Танымал емес, сирек күйлерді орындады. Сонда отырып, «Осы белгісіз, бірақ керемет әрі ғажап күйлерді халыққа насихаттап, танытып жазса ғой» деп ойладым. Кейіннен «жазылған шығар» деген үмітпен республикалық барлық басылымды қарап шықтым. Бірді-екеуі «концерт өтті» деген шағын ғана ақпарат беріпті. Өзім жазар едім. Бірақ оған уақытым жоқ.

– Сонда қазір музыка туралы мүлдем жазбайсыз ба?

– Қазір мүлдем жазбаймын десем де болады. Біріншіден, сұраныс жоқ. Екін­шіден, жазғаныңа ешкім ештеңе төлемейді. Қазір сенің сұрағыңнан кейін халықтың талғамының өзгеріп кетуіне біз кінәліміз бе деген ой келіп отыр. Себебі қазір халық күй тыңдамайды. Ал күй деген – ем. Кезінде классикалық музыкаларды көп тыңдадым. Оны тыңдайын деп тыңдаған жоқпын. Техникумда оқып жүргенде, бізге оқытпағаны жоқ. «Өнеркәсіптік өндіріс негіздері», «Ауыл шаруашылығы негіздері», «Музыкалық өнер негіздері» деген сабақтар болды. Осы кітапхана техникумында қазақтан басқасының бәрін оқытты. Сонда бізді қамап қойып, «Сусанин» операсын тыңдататын. Шопен, Шубертті тыңдаймыз. Шопенді тыңдап отырсаңыз, шығармалары керемет. Соларды тыңдап отырып, біздің қазақтың күйлері әлемді жауласа екен деп армандайтынмын. Әлі күнге дейін армандаймын. Неге қазақтың төкпе, шертпе күйлері әлемді жауламайды? Мен бұл жерде оркестрді айтып отырған жоқпын. Рас, «Құрманғазы» оркестрі бізді әлемге танытты. Енді біздің жеке күйшілеріміз танылуы керек. Бетховеннің «Лунная сонатасын» әлем қалай өліп-өшіп тыңдайды, сол секілді біздің күйлеріміз неге тыңдалмасқа? Қазақтың күйлері олардан кем емес қой.

Ресейде «Культура» деген канал бар. Өнер адамдары туралы керемет хабарлар береді. Хабар болғанда қандай! Өнердің бір адамы өлсе, соған бір күнді арнайды. Таңертеңнен кешке дейін бүкіл өмірін көрсетеді. Ал бізде ондай нәрсе жоқ.

– Оның үстіне, қазір халықтың талғамы өзгеріп кетті ғой...

– Қазіргі әншілерді мүлдем тыңдай алмаймын. Кейде шараларда немесе концерттерде амалсыздан тыңдай қалсам, ауырып қаламын. Жұрттың соларды тыңдайтынына қайранмын. Қолыма қалам ұстап жүріп, халықтың талғамын өзгерте алмағаныма қатты қапаланамын. Соншалықты арзан нәрселерге халық бағынып, табынып, тыңдап жүргенде, мен қанша жыл бойы журналист болып түк бітірмеген екенмін ғой деп қынжыламын. Ол түгілі, менің өзім тәрбиелеген адамдарым да мені түсінбейді. Ешқайсысына сөзім өтпейді. Қазір ақыл айтуға ұяламын. Менің қазақша тәрбиелеген балаларым қалай балабақша мен мектепке барады, бірден «орыс» болып кетеді. Ешқайсысына ие бола алмай кетемін. Кейде бүкіл халық ұрпа­ғына ие бола алмай қала ма деп қорқамын.

«БҮГІНГІ ЖУРНАЛИСТИКАДА КӨРКЕМДІК ЖОҚ»

– Сізді журналистикаға алып келген ­Тауман Амандосовтың өзі екен. Дегенмен ­Тауман ағамыздың «қыздар­дан журналист шық­пайды» деген атақты ұстанымы бар емес пе?

– «Өз ұстанымына өзі қарсы шығып отыр­ған жоқ па?» дегенді айтып отырсың ғой.

– Иә.

– Тауман ағатайымның мені журналис­тикаға әкелуі – ол кісінің жеке ағалық көзқарасы болды. Жасыратыны жоқ, мен бұл мамандыққа таныстықпен түстім. Ол кезде Қыздар университетінде оқып жүргенмін. Аудиторияда жанымда үнемі Әсемгүл Тілепбергенова деген қыз отырды. Мен оған «Жазу ұнайды, журналист болғым келеді» деген арманымды айтамын ғой, әлгі. Бір күні ол: «Журналистика факультетінің деканы – менің әкемнің досы. Үйге жиі келеді», – дейді. Бәрі Құдайдың ісі ғой. Оның әкесі Тұтқабай бір колхоздың төрағасы екен. Тауман Амандосов сол кісінің жақын досы көрінеді. Бірде Әсемгүлге еріп, үйіне бардым. Тауман ағай досының көңілін қимаған болуы керек. Маған: «Не жазасың?», – деді. «Күнделік жазамын», – дедім. «Маған әкеліп бер», – деді. Күнделіктерімді алған соң, Есберген Естаев деген кісіге сараптама жасатты. Ол күнделіктерімді оқып шығып, екі бет рецензия жазып беріпті. «Жазуға икемі бар. Ой-өрісі өте терең» деген сөздері әлі күнге дейін есімде. Сол рецензия арқылы оқуға, бірден екінші курсқа қабылдандым. Тауман ағай жеке өзіме адамшылық танытты. Шынында да, қыздардың журналистикаға келуін қалаған жоқ. «Оның орнына тұрмысқа шығыңдар, бала табыңдар», – дейтін. Мені қатты уайымдайтын. «Сен күйеуге шықпай қаласың-ау осы. «Лениншіл жастың» бетіне жатып алыпсың», – деп сөйлейтін.

– Бүгінгі журналистиканы қалай бағалайсыз?

– Қазіргі журналистикада баяғыдай көркемдік жоқ. Тек қана ақпарат. Менің кезімдегі журналистика көркем, роман­ти­каға толы болатын. Бүгінгі таңда осының екеуі де жоқ. Бір жағынан қазіргі оқырман осыған лайық. Тек қана ақпарат оқиды. Талғамсыз. Күй тыңдамай, секеңдеген әнші­лерді ғана тыңдайтындары секілді, көркем дүниені емес, «атты, шапты», «қырды, жойды» деген нәрселерді ғана оқиды. Сосын қазір не көп, бір-бірін қайта­лайтын «көшірме» газет-журналдар, тәуелсіз басылымдар көп. Әдетте не көп болса, соның қадірі жоқ. Баспасөздің, жур­на­листиканың қадірін осылай кетіріп жатырмыз.

«ТЕК ҚАНА КАМЕРАҒА ЖҰМЫС ІСТЕУДІ ҮЙРЕНІП АЛДЫҚ»

– Қазақ тілшілерінің ішінде әйгілі ­Бауыржан Момышұлымен бір емес, екі мәрте жүздескен санаулы журналистердің бірісіз. Менің білуімше, батырдан сұхбат алған алғашқы әйел журналиссіз ғой?

– Қазір солай айтылып жүр. Бірақ анығын білмеймін. Бәукеңнен сұхбат алған тұңғыш әйел емес те шығармын. Маған дейін сұхбат алғандар да бар шығар. Өзім ол туралы мүлдем ойланбаппын. Шынын айтқанда, мен ол кісіге сұхбат алайын деп барған жоқпын. Бір тал қағазбен барып, сөзін жазып, соған қол қойдыруға келген адаммын. Сұхбатты алдыртқан, алуыма міндеттеген өзі. Менің бақытым – сол кісінің маған ықыласы ауып, «Сиди и пиши!», – деген бір ауыз сөзі. Бұйрығы.

– Сіздің жазықсыз сотталған талай адамның түрмеден босап шығуына себепкер болғаныңызды білемін...

– Одан бөлек, ер адамдарша шахталарға, карьерлерге түстік. Барлық экспедицияның құрамында болдым. Біздің кезімізде өзіңнен кейінгі буынды, ұрпақты қатарға қосу – парыз, жазылмаған заңымыз болды. Жаңа сен айтып отырған қамқорлық пен жақсылық жасауды біз парыз деп қабылдадық. Әлі күнге дейін солай. Біреудің жақсы мақала жазғанын, жастардың дұрыс ән айтқанын, керемет күй тартқанын көрсем, солар туралы жазғым келіп тұрады. Ол үшін олардан ештеңе сұрамаймын. Өзімнің табиғатым солай. Қазіргі басшылардың арасында да ондай адамдар бар шығар деп ойлаймын. Біз қазір тек қана камераға жұмыс істеуді үйреніп алдық. Бірдеңе жасасақ, жарияға жар салып шыға келеміз. Ал біз жас кезімізде бәрін үнсіз жасайтынбыз. Қазір де сол қалпымыздан өзгергеніміз жоқ. Жасаған жақсылығымды ешкімге айтқым келмейді. Біреуге мынадай жақсылық жасадым деп айту – ұятсыздық. Жақсылық жасау – ­парыз, адамшылық. Ол үшін бірдеңе дәмету, бірдеңе сұрау – масқарашылық.

«МЕНІ ЕКІ РЕТ «СТАТЬЯМЕН» ЖҰМЫСТАН ШЫҒАРДЫ»

– Сізді әріптестеріңіз, әдебиет зерттеушілері мен сыншылар: «Ешбір стандартқа сыймайтын жазушы» деп атайды. Расымен де, сіздің прозаңыз бен танымдық публицистикаңыздан қалыпқа, кейде ақылға сыймайтын көп дүниелерді көреміз. Солай бола тұра, шығармаларыңыз оқырманын соңына дейін бас алмай оқуға мәжбүрлейді. Мұның сыры неде?

– Мұның сырын өзім ішкі тебіреніс, толқынысымнан шығар деп ойлаймын. Менің бірде-бір шығармам өз уақытында жарық көрген емес. Бірде-бір дүнием ештеңеге ілінбеген. Шығармаларым оқулықта жоқ. Одақтың «керемет» деген шығармаларының да тізімінде жоқ. Басқа тілдерге аударылуға да ұсынылмаған. Екіншіден, менің табиғатымнан болуы керек. 13 жасыма дейін қазақша, 17 жасыма дейін орысша оқыдым. Осы 17 жасымда қазақ не орыс емес екенімді түсіндім. Былайша айтқанда, «дүбәра» болдым. Ешқандай қалыпқа сыймайтыны – мен түрлі жанрда жұмыс істедім. Таза журналист ретінде «Лениншіл жас» газетінде, «Қазақстан әйелдері», «Денсаулық», «Ақ желкен» журналдарында еңбек еттім. ­Фариза Оңғарсыновамен бірлесіп, «Ай» деген орысша журнал шығардым. Осы басылымдарда еңбек етіп жүріп, екі рет «статьямен» жұмыстан кеткенмін.

– Рас айтасыз ба?..

– Иә, рас. Мұны осы уақытқа дейінгі ешбір сұхбатымда айтқан емеспін. Бірінші рет саған айтып отырмын. Осылайша, жұмыссыз қалған да кездерім болды. Еш жерге сыя алмадым. Бұл туралы жазғым да, айтқым да келмейді. Себебі маған опасыздық жасаған адамдар – менің жақын таныстарым. Солардың біреуін «маған осылай қиянат жасады» деп айтпаймын. Кейін ол өздерінің алдынан шығады.

Біреуін айтамын деп, екіншісіне кетіп қалып жатырмын. «Мұның сыры неде?» дедің ғой. Оны маған Алланың берген сан алуан қабілетінен деп ойлаймын. Жаңа айттым, музыканы, түсті, әріптерді зерттедім. Кезінде қазақтың «ө», «ә» деген әріптерінен қасиет іздейтінмін. Басқа ұлттарда қандай әріптер бар екен деп зерттейтінмін. Сөйтсем, қазақтың бүкіл құпиясы сөзінде жасырынған екен. Тағы бір сыры – мазасыздықтан шығар деп ойлаймын. Мен мазасыз адаммын. Бір тақырыппен байланып қалмаймын. Бір ғана тақырып қызық емес. Сосын бір жазған шығармамды екінші қайта оқымаймын. Ол да қызық емес. Кейде сол өзімнің жазған-сызғандарымнан жүрегім айниды. Ол – мен үшін өтіп кеткен кезең.

– Қызық екен...

– Ол сол жазу барысындағы сәт. Мен неге оған уақытымды жоғалтып қайта-қайта жөндей беруім керек? Оған уақытым жоқ.

– «Замандас әріптестерімнің алды он томнан асырып, толық шығарма жинақтарын шығарып үлгерді. Көп томдықтарын шығарып тастағанына мәз-мейрам. Мен бұған қайран қаламын. Қазір жазған дүниеңді ешкім оқымайды. Әрі оның құны жоқ, қаламақы төленбейді. Сондықтан да кітабымды шығарғым келмейді», – деген екенсіз. Десек те, Мағира Қожахметованы іздеп, оқығысы келетін болашақ ұрпақ үшін кітап шығару керек деп ойламайсыз ба?

– Керек адам өзі тауып алады.

– Көптеген кітаптарыңыз жарық көр­меген ғой, апа. Әлі күнге дейін қол­жазба күйінде тұрғандары да бар екен. Сонда оларды қайдан тауып алады?

– Оның рас. Шыққан жоқ. «Түс саяхаттар» деген кітабым тұр. Оның қанша том болатынын білмеймін. Осы туындым – мен үшін ең бағалы, ең қымбат шығармам. Мұның үзінділері ғана әр жерде жарық көрген. Балалардың түсі, хандардың, патшалардың, тағы басқа түстер туралы зерттеу еңбегімді шығарайын десем, соңына дейін жеткізе алмай жүрмін. «Кітабымды шығарып берші» деп ешкімге кіріптар болғым келмейді. Бірақ бұл еңбекті жарыққа шығару керек. Себебі халыққа керекті психологиялық тәрбие осында жатыр. Сол секілді, «Тылсым тұнған тіршілік» деген кітабым да қолжазба күйінде тұр. Бұл еңбек – «Адам – құпияның» жалғасы. Мұны да кітап етіп шығаруға уақытым болмай жүр. Қазір маған Мәриям апамның (Хакімжанова – Н.М.) архивін жарыққа шығару уайым болып жүр. Апамның маған аманаттаған бүкіл архивін 2-3 том етіп шығарып кеткім келеді. Мәриям апам: «Менің осы қағаздарымды реттеп, жарыққа шығаратын сен. Егер осыны жасамасаң, анда-санда аяғыңнан тартып қоямын», – дейтін. Қазір күні-түні апамның қолжазбаларының электронды нұсқасын жасап жатырмын. Хакімжанованың мұрағаты жай мұрағат емес, өте бай дүниелер. Мен үшін осындай дүниелер көркем дүниелерден, поэзия, поэма, романдардан әлдеқайда қымбат. Қазаққа керегі де осы шығармалар.

– Жеке шығармашылығымнан гөрі сол кісілердің аманатын артық көремін дейсіз ғой?

– Әрине. Менің романдарымның түкке қажеті жоқ екенін мен жақсы білемін. Кейбіреуін халық оқымайды да. Үнемі сұхбатымда ай сайын бір әңгіме, жыл сайын бір роман жазуға болатын еді деп айтамын. Бірақ мен оны талғамсыздық деп ойлаймын. Қазіргі технологияға сай бір жанр тапқым келеді. Әзірге соны таппай жүрмін.

ОСЫ УАҚЫТҚА ДЕЙІН

АЙТЫЛЫП ЖҮРГЕН МӘНШҮКТІҢ БҮКІЛ ӨМІРІ – ӨТІРІК

– Қазақ руханиятында, әдебиеті мен мәдениетінде «Мағира Қожахметова әлемі» атты ұғым бар. Осы әлем сізге несімен қымбат?

– Бұл әлем маған күрделілігімен, білген сайын ештеңе білмейтін­дігім­мен, жазған сайын түк жазбағанды­ғыммен қымбат. Жас кезімде мақала жазсам, зерттесем, бірдеңе жасадым деп ойлайтынмын. Сөйтсем ештеңе бітірмеппін. Керемет нәрсе тындырдым деп ойламаймын. Ол әлемнен әркім өз керегін тапса жақсы. Себебі ішімде жазуға болмайтын, айта алмайтын құпиялар толып жатыр.

– Құпия демекші, тағдырлы тұлғалардың естеліктерін қағазға көп түсірген жансыз. Тіпті кейбірімен сырлас болдыңыз. Жиі араласқан небір атақтылардың өзіңіз ғана білетін құпияларын, кемшілігін, алыс-жақыннан көрген әділетсіздікті, сатқындықты жайып салсаңыз, нағыз сенсация болары анық...

– Шынымен де, сенсация болады. Талай тұлғалардың көптеген құпияларын біле­тінім рас. Данышпан деп жүрген адам­дардың бейшаралығын да көрдім. Бірақ сенсация жасағым келмейді. Менің жазған күнделіктерім көп. Ондаған том күнде­ліктерім сақтаулы тұр. Бәрі сонда жазылған.

Журналист болып жұмыс істеп жүрген кезімде көптеген оқиғамен бетпе-бет келдім. Сонда адамды аяғандықтан, сол адамның жасаған қателіктерін, жіберген кемшіліктерін өзімен ақылдасып отырып жақсы жағынан көрсетуге тырысатынмын. Адамның кемшілік-қателіктерін жариялағым келмейді. Кез келген адамды аяп тұрамын. Ал қазір масқара заман болды. Адамның жыртық-тесігін көрсету әдетке айналып кетті. Мен адамның әлсіздігін көрсем, ауырып қаламын. Көшеде құлап жатқан маскүнемнің өзін аяп, соның жақсы жағын көргім келіп тұрады. Сондықтан адамға деген құрмет болуы керек.

– Соңғы кездері драма жанрында да қалам тербеп жүрсіз. Бұл саланың да қиындығы шаш-етектен секілді...

– Осы уақытқа дейін алты-жеті драма жаздым. «Көшім хан – Сүзге», ­Бауыржан Момышұлы, Мәншүк, Роза Әкімбекова, Иманжүсіп туралы жаздым. Біреуі қойылмады. Театрға барсам, маған: «Апай, ақша табыңыз», – деп айтады. Мен ол ақшаны қайдан табамын? Таба алмаймын. Екіншіден, іздеуге уақытым жоқ. Ең болмаса, Мәншүкті қоюға болады ғой. Осы уақытқа дейін айтылып жүрген Мәншүктің бүкіл өмірі – өтірік. «Мәншүк туралы ән» деген фильм де түкке тұрмайды. Біріншіден, Мәншүктің әкесінің аты – Жеңсігәлі. Анасының аты – Тойырша. Екі туған ағасы болған. Біреуі соғыста хабарсыз кеткен. Екіншісі өмірде із-түзсіз жоғалып кеткен. Мен Мәншүктің өмірін зерттеп тұрып жаздым. Себебі Әмина апаймен жақсы араласқанмын. Мәншүкті жазу үшін, оның өмірінің әрбір минутын зерттедім. Соғыста қалай қаза тапқанына дейін жатқа білемін. Мәншүктің денесіне снаряд түсіп, тас-талқан болған. Сонда Баймолдин деген қазақтың ­батыры «Қарындасым-ай, қарлығашым-ай» деп егіліп жоқтап, Мәншүктің сүйегін жинаған.

– Драмаларыңызды қойдырудың басқа амалы жоқ па екен?

– Театрдағылар «ақша немесе демеуші тап» деп ауызын қу шөппен сүртіп отыр. Еңбегімнің осылай еш болып жүргеніне таңғаламын. Менің жасаған еңбегімнің бірде-біреуін жасамаған, деңгейі төмендер әлемнің тілдеріне аударылып жатады. Ал мен драмаларымның ең болмаса біреуін қойдыра алмай келемін. Бірақ оны ойлап жатқан жоқпын. Оны ойлайтын да, ренжитін де уақытым жоқ. Күн сайын балалардан қолым босамайды.

Екіншіден, осы жасымда драма жазғанымның өзін ерлік деп есептеймін. Сол кездегі Мәдениет комитетінің төрағасы Тілеуғали Қышқашбаевқа бардым. Ол: «Апай, драмаңыз қойылсын десеңіз, өзіңіз режиссер тауып, жүгіруіңіз керек», – деді. Одан Еркін Жуасбекке жолықтым. Ол драмалар байқауында қазылар құрамында болған екен. «Апай, «Көшім хан – Сүзгені» оқыдым. Керемет екен. Бірақ сіздің бұл драмаңызды қоятын режиссер жоқ», – деп жауап қайтарды. Сүзге ханым туралы кезінде Корнилов опера жазған. Сүзге туралы ең бірінші жазған Пушкиннің шәкірті Петр Ершов. Ол «гаремная красавица» деп жазады. «Қазақ» деп көрсетпейді. Ал осы орыстар портретін жазып, әспеттеген Сүзге ханымның қазақтарға керегі болмай отыр. Осы драмаларыма ішім удай ашиды. Осылар сахналанса деп армандап жүрмін.

«ӘУЛЕТІМНІҢ ТАРТҚАН ҚАСІРЕТІН ЖАЗБАҒАНЫМА ӨКІНЕМІН»

– Қазақ журналистика­сы­ның төрінде жүр­ген мықты қыздар көп емес. Санаулы ғана. Сол санау­лылардың қата­рында Мағира Қожахметованың есімі ерекше аталады. Әр жазбаңыз көркем дүниеге бергісіз. Солай бола тұра өмірге өкінішіңіз бар ма? «Осы нәрсені жазбадым» деп өкінетін кездеріңіз бола ма?

– Үйімнен 13 жасымда кеттім. Бүкіл керемет, ғажайыптың бәрі алыста деп ойлаппын. Алматыда, басқа жақта деген секілді. Менің өзімнің бүкіл байлығым, жазатын нәрсем – өзімнің әулетім, өзімнің туған ауылымда екенін осы жасқа келгенде енді түсініп отырмын. Себебі менің атам Қожахметтің әулетінің тағдыры қиын болған. Сол Қожахметтің әйелі Ұмсынайдың зарын жаза алмай жүрмін. Күні-түні ойымнан кетпейді. Жазғанда да тек деректерді ғана жазғым келеді. Көркем дүние жазғым келмейді. «Ұмсынайдың зарын» әкемнің не шешемнің тірі кезінде дұрыстап сұрап алмағаныма өкінемін. Оның бір ұлы отызыншы жылдардағы көтерілісте 17 жасында өлген. Кәстай деген екінші ұлы Фин соғысында қаза тапқан. Мұсабек деген үшінші ұлы 18 жасында Екінші дүниежүзілік соғыста қайтыс болған. Ұмсынай әжеміз үш ұлынан айырылған соң, құсадан дүние салған. Ең соңғы ұлын соғысқа шығарып салып тұрып: «Өтіп кет, өтіп кет!», – деп айғайлапты. Мен сонда неге олай айтты екен деп намыстанатынмын. Біздің кішкентай үйімізде Сталин мен Жамбылдың портреті болыпты. Әжеміз біздің үйге келгенде оттан көсеуді алып: «Жексұрын Сталин, жүзің күйгір! Мені бүкіл балаларымнан айырдың!», – деп Сталиннің суретін күйдіреді екен. Қазір ойлап отырсам, бүкіл зар-мұңның, қайғы-қасіреттің барлығы өзімнің айналамда екен. Тек әлемді, музыканы, тағы басқаны жазыппын да, өзімнің әулетімдегі қасіреттерді жазуға миым жетпепті. Сондай-ақ ауылда Ұмсынай әжеме жоқтау жазып берген Қомыш молда деген болған. Сол туралы да жазып алмаппын. Бұл – үлкен трагедия. Ендігі арманым – осы қасіретті қағазға түсіру. Ұмсынайдың зары – тек менің әулетімнің ғана емес, бүкіл қазақтың зары, ұлттың қайғы-қасіреті.

– Бір сұхбатыңызда: «Біз – булығып өскен ұрпақпыз», – деген екенсіз. Қазақ мектептерін бірінен соң бірін жауып жатқан кезде сіз мектепті  қазақша оқыдыңыз. Сол сезіммен техникумда оқуда жүргенде киіміңізге қазақша өрнек тағып жүруді қатты қадағалапсыз. Бұл – сол кезеңдегі жүйеге деген қарсылықтың көрінісі ме? Әлде намыстан туған нәрсе ме?

– Соны өзім де ұқпаймын. Бірақ жас кезім­нен міндетті түрде білезік тағатынмын. Мәскеуге, «Комсомольская правда» газетіне екі ай тәжірибеден өтуге барғанда қазақша өрнегі бар киім киіп жүретінмін. Ол менің өзімнің халқыма деген махаббатым шығар деп ойлаймын. Қайда жүрсем де ұлтымды асқақтатып көрсеткім келетін. «Мен – қазақпын!» деген нәрсе бірінші орында тұруы керек деп есептеймін.

– Жастайыңыздан идеал жасап алуға бейім болыпсыз. Сол идеалды таптыңыз ба?

– Ондай адамды табу мүмкін емес қой. Тіршілікте ешқашан идеал болмайды. Адамдар өз-өзін алдайды. Мінсіз жағдайға жеттім деген сөз – толдым, болдым, өле бер деген сөз. Ал сен тірі тұрғанда іздене беруің керек. Тоқтап қалуға болмайды. Адамзат ғылым мен техника дамыған сайын, адамгершіліктен, имандылықтан жұрдай болып бара жатыр. Жыныс ауыстыруға рұқсат ету, атасымен төсектес болу – соның көрінісі емес пе? Құлақ естіп, көз көруге болмайтын нәрсені біз естіртіп, көрсетіп жатырмыз. Бұл – қазаққа ғана емес, бүкіл адамзатқа келген апат. Бүгінде бүкіл адамзат есінен ауысып жатыр. Алға дамыған сайын азғындықтың шегіне жете алмай барамыз. Әлем жамандықтың, арсыздықтың бәрін заңдастырып жатыр. Оның зияны қазаққа да тиіп отыр.

«ТУҒАН ЖЕРІМДЕ  ЕШКІМ ТАНЫМАЙДЫ»

– Биыл өзіңіз 75 жасқа келдіңіз. «Балбұлақ» журналына – 20, «Дертке дауа» газетіне – 17 жыл толып отыр. Туған жеріңіз дайындықты бастап кеткен болар?

– Иә, солай. Бірақ мұны елеп-ескеріп жатқан бірде-бір адам жоқ. Өзім ешқашан жар салып айтқан емеспін. Қазір арзан әншілердің заманы. Егер сенсең, мені туған жерімде ешкім танымайды. Бірде-бір рет шақырып кеш өткізбек түгілі, «жерлесіміз» деп те айтпайды. Он жылдан бері Көкшетаудан 5 сотық жер сұрап, «Камералық балалар орталығын» аша алмай жүрмін. Бұл орталықтың концепциясын жасап, архитектуралық үлгісіне дейін сызып қойғанмын. Бірақ он жылдан бері түрлі сылтау айтып, жер бермей келеді. Туған жерімде маған қатысты ештеңе жоқ. Ең болмаса, кіндік қаным тамған жерде, артымда осы орталық қалса деп едім, дегенмен бұл арманымды да жүзеге асыра алмай келемін.

– Бүгінде балаларға арналған «Балбұлақ» журналы мен «Дертке дауа» газетін шығарып келесіз. Мемлекеттен бір тиын көмек алмайсыз. Қазіргі қоғамдағы, нарық заманындағы қиындықтарды көріп-біліп отырып, неге мұндай жанкештілікке барып отырсыз?

– «Балбұлақ» журналына мемлекеттен бір-екі рет көмек берілді. Бірақ оның өзіне кейбір жылдары ілігемін, кейбір жылдары берілмейді. Ал «Дертке дауаға» ешкім көмек қолын созған емес. Үкімет көмектесіп жатқан күннің өзінде, сенің газет-журналыңды халық оқымаса, одан түк пайда жоқ. Талай бір тиынсыз қалған кездерім болды. Сонда баспаханадан шығару­ға марқұм Ырым Кененбаев бас­таған жігіттер көмектесті. Жылдап төлейтін ақшамыз болмағанда, ол еш ренішсіз басып беретін. Сенің сұрағыңнан кейін ойланып отырмын. Қиындықтарға қарамай газет-журнал шығаруым – сол кезіндегі қазақты өзгертемін деген эгоистік пиғылдан қалған ой болуы керек. Әйтпесе, бұл неге керек? Бүкіл өмірім осы газет-журналға кетіп жатыр. Журналды балалардың өздеріне жасатамын. Менің мұндағы мақсатым – әрбір қазақтың баласы білімнің күшімен тірлік кешсе деймін. Көшеде арба айдап жүрген қазақтың баласын көрсем, ішім удай ашиды. Қазақтың балалары білімнің, ғылымның, өнердің күшімен әлемді жауласа деймін. Біз соған лайық ұлтпыз.

– Бір жағынан бұл тәрбие көзі ғой...

– Қазір адамзатқа патриоттық тәрбиеден гөрі, психологиялық тәрбие қажет. Осы психологиялық тәрбиенің болмауынан бүкіл адамзат азып бара жатыр.

Менің «Бізде тобырды тәрбиелейді. Бірақ жеке адамды тәрбиелемейді» деген сөзім бар. Бізде ешкім жеке адаммен жұмыс істемейді. Ал мен тек жеке адаммен жұмыс істеймін.

– Оны өзің анық біліп тұрсаң, неге мойын­дамасқа? Менің бүкіл дәуренімнің өтіп кеткеніне, небір ғаламат дүниелерімді ұқпайты­нына, ешкім бағаламайтынына мен философия тұрғысынан қараймын. Сондықтан оған бола жүйкемді жұқартпаймын. Қалай бар, солай айтамын. Қазір «мен – ақынмын, жазушымын» деп кеудесін керіп, «менмін» деп келетіндерге күлкім келеді. Олар – ешкім де емес! Қазір ешкімге керек емеспіз. Менің басқалардан артықшылығым – соны мойындап, білетінім, ешкімнен ештеңе дәметпейтінім. Биліктен, аудиториядан ештеңе сұрамайтыным. «Менің еңбегім сіңді» деп ешкімге міндетсінбеймін.

– Бұл көптің көкейінде жүрген күрделі мәселе...

– Адамзаттың қадірі адам уәдесінде тұрмағанда кетеді. Мен үшін ең басты нәрсе – адамның сөзінде тұруы. Қазір сөзінде тұра алатын адам жоқтың қасы. Осыған қатты қиналамын, уайымдаймын. Жарайды, маған көмектеспей-ақ қойсын. Маған берген уәдесінде тұрмасын. Қарапайым халық не істейді сонда? Халыққа берген уәделері не болады?

– Апа, сұхбат барысында бірнеше рет «менің уақытым жоқ» дегенді қайталап айттыңыз. Оның себебін енді түсінгендеймін. Мен сұхбат алуға келгелі бері сізге 4 оқушы хабарласты. Арасында «Facebook-ке жібердім» деп қалғандарын да естідім...

– Facebook маған жұмыс істеуім үшін ­керек. Себебі Facebook арқылы автор табамын, оқушылармен байланыс орнатамын. Одан қалды, өзің көріп отырсың, телефоныма тыным жоқ. «Апай, өлеңім, әңгімем шықпай жатыр» деп хабарласады. Соны іздеп, тауып, шығарғанша менде маза жоқ.

– Мағира апа, ашық-жарқын сұхбатыңызға көп рақмет! Алла күш-қуат берсін! Аман жүріңіз!

Әңгімелескен

Нұрсұлтан МЫҚТЫБАЙ