• Таным
• 18 Сәуір, 2022

Тілдің пайда болуындағы поэзияның орны

Неміс философы Мартин Хайдеггердің «Поэзия һәм шайырлар жайында» Гөлдерлин. Рилке. Тракл» атты Фридрих Гөлдерлин, Райнер Мария Рилке және Георг Тракл шығармаларының негізінде поэзия болмысын зерделеген еңбегі бар. Бұл еңбегінде ойшыл әуел бастағы тілдің пайда болуы, ондағы поэзияның орны туралы маңызды тұжырымдар жасайды.

Мартин Хайдеггер бұл еңбегінде поэзия болмысын зерделеу үшін Гомер мен Софокл немесе Вергилий мен Данте, я болмаса Шекспир мен Гөтені емес, Фридрих Гөлдерлинді таңдайды. Және оған ақын шығармашылығынан поэзияның мәнін ұғынуға мүмкіндік береді деген, басты-басты бес пайымдауды алып, сол арқылы тіл мен поэзияның болмыстық мәніне талдау жасайды. Оған, бірінші, Гөлдерлиннің 1799 жылы анасына жазған хатында ақындық қабілет, өлең шығаруға қатысты, сөз өнерін «барлық кәсіптердің ішіндегі ең бейкүнәсі» деп жазғанын, екінші, поэзиямен тікелей қатысты тілге байланысты, оны «күллі игіліктің ішіндегі ең қатерлісі» атағанын, үшінші, адам баласының «тілді пайдалану арқылы өзара араласу барысында шүйіркелесіп, сөйлесуге үйренгенін», төртінші, «поэзияның сөздегі сөз арқылы дүниедегі тұрақты бар нәрсеге негіздемелік мән беріп, мағына үстейтін қасиет иеленетінін», бесінші, тілдің дүниедегі заттар мен құбылыстардың мәнін парықтап, Тәңір Иені тану, болмыста болу, поэтикалық тұрақтануды қамтамасыз ететінін (cебебі, болмыс негізінің өзі поэтикалық) тезистер ретінде алады.

Енді осы тезистерге жеке-жеке тоқталсақ, Хайдеггер сөз өнері, өлең жазудың «барлық кәсіптердің ішіндегі ең бейкүнәсі» болатынын, өлең жазу бір қарағанда ең қарапайым ойын сияқты, ақынның өзімен-өзі болып, ойындағысын өзінің қиял әлемінде жасай алатын оның жеке шығармашылық әлемі екенін айтады. Ол сондай-ақ ешқандай әрекет те, шындыққа баса-көктеп кіру де емес, айту немесе ойын сөзбен өрнектеу ғана дейді. Бірақ бұл пайымдаудың сөз өнеріне қатысты нақты нені білдіретінін кесіп айтудың мүмкін еместігіне орай, ойшыл келесі пайымдаудың, яғни поэзия өз туындыларын тіл аясында және тіл арқылы жасайтын болғандықтан, тіл «күллі игіліктің ішіндегі ең қатерлісі» деген тезиске тоқталуды жөн көреді.

Бірақ бұдан бұрын Хайдеггердің техника философиясына қатысты еңбектерінде «күнә» сөзінің көне гректерде қазіргі біздің қабылдауымыздағы адамгершілік тұрғысындағы мағынасынан бөлек, яғни «себеп», «себепкер», «сылтау» мағынасын білдіргенін де пайымдағанын ескерген жөн. Яғни бұл сөздің Аристотельдің «Төрт себеп туралы» іліміндегі «себеппен» сәйкес келетінін көреміз. Аристотельдің төрт себеп туралы ілімін болмыстың, сондай-ақ барша тіршіліктің неден, қалай және қандай мақсатта жаралғаны мен өмір сүруінің мәні туралы пайымдау, бар нәрселердің табиғи болмысын ғылыми тұрғыдан зерделеудің әдіснамасы деуге болады. Сондықтан да Аристотель гректің тұңғыш табиғатты зерттеуші натурфилософтарын, олардың материалдық себепке ғана мән беріп (cу, ауа, от, төрт элемент), өзге тиімді себеп, формалды себеп және мақсатты немесе қорытынды себепке мән бермегендеріне қарамастан оларды алғашқы философтар деп есептеді. Осы тұрғыдан келгенде, дүниедегі барлық заттар мен құбылыстардың пайда болуы мен өмір сүруінің белгілі бір себептері (себепкері де) болады. Ал сөз өнері, поэзия болса Канттың өнерді «мақсатсыз мақсатқа жету» деп есептегені сияқты, ешбір себепсіз жүзеге асырылатын, адамның еркіндік пен жасампаздыққа негізделген шығармашылық әрекеті.

Келесі тезистің «тіл ‒ күллі игіліктің ішіндегі ең қатерлісі» екенін айттық. Бұл тезис, тілдің бір жағынан игілік, ал екінші жағынан оның ең қатерлісі де қауіптісі екенін айтып тұр. Жаңа заманнан бастап ХІХ ғасырға дейін батыстық мәдениетте тіл үнемі сананың, ақыл-ойдың, рухтың, танымның құралы ретінде қарастырылып, солардың көлеңкесінде қалып келді. Тек ХІХ ғасырдың басында философияда тілге деген бетбұрыс байқалды. Нәтижесінде тіл адам болмысының негізгі тәсілі екендігі айқындалады. Мартин Хайдеггер тілдің қарым-қатынастың, сондай-ақ ойды жеткізудің құралы екенін мойындай отырып, тілдің қызметін мұнымен ғана шектеуге болмайтынын айтады. Ол «тіл бар жерде ғана әлем бар, әлем болса тарих бар» дейді. Сондай-ақ ойшыл, әлем – ондағы тіршілік ететін адамның оған деген қызығушылық, қамқорлық сияқты адамшылық қарым-қатынасының арқасында ғана болмыстық мәнге ие болады деп есептейді. Бірақ тіл арқылы әлем болмыстық мән иеленумен қатар, тіл арқылы барша жұмбақ, белгісіз де есім мен атау иелену арқылы әлемге жария болып, құпиясын ашады. Өркениет дамуынан артта қалып, алғашқы қауымдық құрылыс кезіндегідей ру, тайпа болып тіршілік етіп жатқан халықтардың жат жұрттықтардан өз тілін құпияда ұстап, есімін жасыруының да себебі осында болса керек. Сондықтан да тіл «күллі игіліктің ішіндегі ең қатерлісі» болмақ.

Үшінші тезис – тілдің сөйлесуді мүмкін ететін, яғни адамдардың басқа жан-жануарлардан басты айырмашылығы сана, ойлау, тілді иелену арқылы өзара тіл табысып, ортақ мәселелерге байланысты өзара қарым-қатынас жасай алатындығы. Яғни сөйлеуде адамдар бірін-бірі естіп, өзара тіл арқылы қарым-қатынас жасауға мүмкіндік алады. Сондықтан сөйлеу ақпарат алмасу, әңгімелесу ғана емес, ол адамдарды біріктіруші де феномен. Бұл бірлік болмыстың бірлігі мен тұтастығын да қамтамасыз етуші құрылым. Және де осы сөйлесудің, өзара қарым-қатынас жасаудың арқасында адам көптеген дүниелерді біліп, құдайларды танып үйренеді.

Төртінші, поэзияның сөздегі сөз арқылы дүниедегі тұрақты бар нәрсеге негіздемелік мән беріп, мағына үстейтін қасиет иеленетіндігі. Бұл арадағы Хайдеггердің айтып отырғаны, ертедегі адамдарың бойындағы символ тудырушылық қасиеті арқасында «әлемдегі әр нәрсеге сөз арқылы есім беріп, ат қою арқылы тас түнек, меңіреу дүниеге жан бітіргені». Сондай-ақ бұл тезистегі болмыс мәнін негіздеу, Хайдеггердің пікірінше, поэзияда жүзеге асқан. Тілдің өзінің пайда болуының алғышарты да поэзия. Мұның мәнін түсіну үшін, бесінші тезис, яғни тілдің дүниедегі заттар мен құбылыстардың мәнін парықтап, құдайларды тану, болмыста болу, поэтикалық тұрақтануды қамтамасыз ететіне келсек, Құдай жаратқан адамдар алғашқыда бүгінгі күйбең тірлікке байланған адамдар сияқты емес, болмыста болып, болмыспен тұтастықта шынайы өмір сүрген. Әзелдегі бейкүнә, пәк қалпын, шыншылдығын жоғалтпаған, шын қуанып, шын күле алатын тірлік кешкен. Тапқыр да шығармашыл, яғни шеттерінен ақын болған. Сол адамдар дүниедегі заттар мен құбылыстардың мәнін парықтап, құдайларды таныған. Ал бүгінде біз ақын деп қоғамдағы ат кекіліндей ғана бойында сол шығармашылық қасиеті біршама сақталған сөз өнерін жасаушы, шығармашылықпен айналысатын адамдарды айтамыз. Ал өзгелерінің сол өнерді бағалайтын талғамы, қажет ететін сезімі бола тұра, тіршіліктің қамымен жүріп шын қуануға да, басқаға да мұрсаты болмайды. Керісінше өмірдегі мәні де мағынасы жоқ, сырты жылтыраған алдамшы нәрселеге байланған тірлік кешуі мүмкін.

Жалпы бұрынғылар мен бүгінгі адамдардың айырмашылығына байланысты Мартин Хайдеггер өзге еңбектерінде де жазған. Немесе тарих философиясындағы, әсіресе Арнольд Тойнбидің еңбектерін, Үнді мифологиясы мен Конфуцийдің ілімін, Гесиод жырларын алсақ та, адамзат қоғамының заманалар өткен сайын рухани жағынан ілгері басып, ізгілікті болудың орнына кері кетіп, құлдырай беретіні туралы жиі айтылады. Мәселен Гесиод «Еңбектер мен күндер» атты дидактикалық поэмасында Көне Шығыс халықтарының алтын басты, кеудесі мен екі қолы күміс, іші мен бөкселері мыс, аяқтары темір мен балшықтан жасалған адам туралы аңызына да, үнділердегі адамзат баласының алтын, күміс, мыс және темір дәуірлерінен өтетіні, рухани құлдырай отырып бүгінгі күні оның соңғы кезеңі Калиюга дәуірінде өмір сүріп жатқаны туралы аңызына да ұқсас өз тұжырымын ұсынған. Яғни Гесиод та адамзат қоғамының дәуірлер алмасқан сайын құлдырай беретіні туралы Шығыстық мифтерді дамыта отырып, сол дәуірлердің қатарына өз тарапынан бесінші етіп, мыс пен темір дәуірлерінің арасына, қаһармандар дәуірін қосады.

Яғни бұл соңғы тезистен бұрынғы адамдар мен кейінгілердің айырмашылығы олардың дүниені қабылдауында екенін көреміз. Хайдеггердің пайымдауындағы, бұрынғы адамдар заттар мен құбылыстардың мәнін парықтап, құдайларды таныған деген сөз, бастапқыдағы адамдардың шыншыл да шығармашыл өмір сүріп, әлемнің сакральды болмысын, яғни қасиет пен кие деген нәрселерді ұғынғанын, дүниені шынайы бейнесінде қабылдап, онымен тұтастықта өмір сүргенін білдіреді. Себебі діндерде айтылатындай, бастапқыда Құдай адам баласын жер бетіндегі барлық мақұлықтардан артық етіп жаратқан. Дүниедегі барша игіліктің де адамның тіршілік етуіне қолайлы болуын ойластырған. Бірақ оған жануарларға тән күш-қуат, жылдамдық пен ұшқырлық, инстинкт, алдын ала сезу сияқты қасиеттерді бермеген. Есесіне оны сана, ақыл-ой, парасат, тіл сияқты ерекше қасиеттерді иелену нығметіне бөлеген. Және оның сол қасиеттер арқылы ақ пен қара, жақсылық пен жамандықты ажыратып үйренгенін, ізгілікті таңдау жасағанын қалаған. Сонымен қатар Гөлдерлиннің құдайлар дейтіні, Спинозаның Құдайды ең бірінші және ең кемел Идея, Болмыс (Барлық) деп санағаны, байырғы түріктердің құдайды Көк Тәңірі деп сыйынғаны, немесе қытайлардың Көк аспанды кие тұтып, құдай деп табынатыны Құдай ұғымының дүниедегі барша ұлы, асқақ, биік, жоғары тұрған, қастерлі нәрселермен байланысты екенін көрсетеді. Бұл түсінік те ежелгі дәуірден бастап «үнділерде – брахма, қытайда – дао, гректер үшін – логос, ал әлемдік діндер, әсіресе монотистік діндердің пайда болуымен – теос» деген ұғымның қалыптасуына дейінгі даму жолынан өткен. Ал гректердің адам бейнесіндегі көп құдайлары туралы айтсақ, олардың да адам мен қоғам болмысын, табиғаттың объективті заңдарын танудың тәсілі болғанын, сонымен қатар адам бойындағы белгілі бір қадір-қасиеттер мен өмірдегі (мысалы, қайыршылық құдайы Пения), қоғамдағы құбылыстардың мәнін, ертедегілер үшін әлі де жұмбақ, тылсым, құдіретті күш cаналған табиғат құбылыстарын сипаттайтын түсініктерден келіп шыққанын көреміз.

Мартин Хайдеггер Гөлдерлиннің бастапқыдағы тілдің пайда болуы, ондағы поэзияның орны туралы ойларын сараптай келіп, адам баласының бір замандарда алғашқы болмысынан айнып, Құдайлар жүр деп бұйырған жолдан қиыс кеткенін айтады. Сол кезден бастап, яғни Геракл, Дионис, Ғайсалардан соң әлемнен құдайлар кетеді. Олармен бірге дүниеден тәңірі нұр да, жарық та кетеді. Қазіргі кез, – дейді ойшыл, – бұрынғы құдайлардың кетіп, жаңалары әлі келіп үлгермеген құдайсыз әлем. Кеш түсіп, қас қарайған сәттен әлемнің түн құшағына енген уақыты. Әлемді зұлымдық пен әділетсіздіктің қара түнегі басқан шақ. Сол кезден бастап адамзат баласы түнекте өмір сүріп жатыр. Адамзат бұл түннің түн жарымында өмір сүріп жатуы мүмкін. Адамдар бірақ бұл қараңғылыққа да үйреніп алған. Себебі мұндағы түн метофорасы Платон жазған мифтегі үңгір тұтқындары отырған алакеуім қараңғылықпен бірдей. Үңгір тұтқындарының да көзі бұл қараңғылыққа үйренген. Олар сыртта басқа өмір бар десе сенбейді. Сол сияқты бұрынғылар мен кейінгі адамдар арасындағы да айырмашылық осындай. Жеке адамның кейде бір ауыр науқастан сауығып, беті бері қарай бастағанда өмірге, айналаға басқаша жаңа көзқараспен қарайтыны сияқты, адамзат баласына да рухани сауығып, өмірге деген көзқарасын өзгертуі керек. Ал болмыстың бастапқы негізі поэтикалық болған деген сөз, өмірдің мәні өлеңдегі сияқты үйлесім мен үндестікке құрылған гармонияда, ізгілікте, махаббатта, әділеттілікте, шынайы болуда деген сөз. Бұл үйлесімділік бұзылғанда әлемде профанациялану, яғни сиықсыздану басталады. Хайдеггер осындай заманда өмір сүрген ақындарды Тәңір мен адам баласының арасын жалғаушы дәнекер ретінде түсінеді. Олар бір жағынан әлемнен құдайлардың кеткенін түсінеді (ұлы идея, сенім, иман, әділет, шындықтың кеткенін), Тәңірінің ишара тілінде адамдарға айтқысы келгенін жеткізеді, екінші жағынан ақындар халықтың өзі айтып жеткізе алмайтын көкейіндегісін айтады. Себебі халық бәрін де көріп, біліп отырады. Халық ең әділ сыншы. Бірақ ол ештеңе айтпайды, айта алмайды, іштен тынады. Сондықтан оның көкейіндегісін айтатын біреу керек.

Әсет Құранбек,

философия ғылымдарының кандидаты,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

философия кафедрасының меңгерушісі;

Тайыржан Оразхан,

философия магистрі, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

философия кафедрасының аға оқытушысы.