• Таным
• 21 Сәуір, 2022

Поэзия және еркіндік

Заманауи мәдениеттің ерекше жағдайын, қоғам өмірінде орын алған өзгерістер мәнін – экстаз, патафизикалық процесстер мысалында түсіндірген француз ойшылы Жан Бодриар «Рәміздік алыс-беріс және өлім» атты шығармасында поэзия туралы да соны пікірлер білдірген. «Поэзия, – дейді ойшыл, – бұл тілдің өзінің өз заңдарына қарсы бас көтеруі». «Поэзия – бұл сөздің қақ жүрегінде рәміздік алыс-берісті қалпына келтіру». «Поэзия – бұл қалыптасқан құндылықтар жүйесін жою, күл-талқан ету».

Мұндағы « ...тілдің өз заңдарына өзінің қарсы бас көтеруінің» мәні – заманауи мәдениеттегі симуляция тәсілінің тілдік құрылымды танымдық мазмұны жоқ шындық деп танытуымен байланысты. Тіл шындықты объективтілік ретінде көрсетеді, бірақ шындық шындығында дәл сол тіл айтқандай болып шықпайды. Симуляция логикасына сай, кез келген белгі өзінің материалдық референтін (өзінің нені білдіретіндігін) жоғалтады. Ал ертедегі адамдар тілінің ерекшелігі, Хайдеггер пайымдағандай, көне грек тілінің «айтылған сөз өзінің атаған нәрсесінен ажырамайтыны» сияқты, алғашқы адамдардың да табиғатпен әлі де терең үндестікте өмір сүріп, жалған мен жасандылық, көлгірсу мен ділмарлықтан ада ойындағысын таза көңілмен, шын жүректен айтатын тазалығында болатын.

Яғни Аристотель мен әл-Фарабидің поэтиканы силлогистік өнердің ең көне түрі, логикалық ойлаудың бастапқы формасы деуінің мәні де осында. Бірақ бұл алғашқы адамдар шеттерінен ақын болды дегенді білдірмейді. Бодриар «алғашқы адамдар өмірінде, – деп жазады,– материалдық заттар қандай тапшы болса, тілмен қатысты рухани құндылықтар, тілдік салада да сондай тапшылық байқалды». Басқаша айтқанда, алғашқы адамдар өмірінде тілдің пайда болуы кезінде сөздік қор тапшы, ойлау қазіргідей емес шектеулі, бірақ сонысына қарамай, Карл Леви-Стросс бағамдағандай, ол ешқандай алогикалық та, адамгершіліксіз де емес, қайта шынайы, таза, ойлаудың өзіндік қисынын иеленген (тура жолмен жүрмей, биллиярдтағыдай шарды лузаға түсіру үшін бір шарды екінші шармен ұратын) формасы болатын. Ал қазіргі тіл табиғи қалыптасқан жүйе дегенімізбен, оның бұрынғы адамдардың тілі, ойлауы, сөйлеуінен айырмашылығы – логостың мифті ығыстырған кезінен бастап Хайдеггердің «ойдың – философияға, философияның – ғылымға, ал ғылымның – мектеп және мектептік оқыту ісіне айналуы жүзеге асты» немесе «Аристотель логиканы ғылым ретінде негіздеді, ал оны мектептік пәнге айналдырған ұстаздар» деп бағамдағанындай, бұрынғылардың тілі мен қазіргі біз тұтынған тілдің айырмашылығы жер мен көктей.

Ал «Поэзия – бұл сөздің қақ жүрегінде рәміздік алыс-берісті қалпына келтіруге» келсек, біріншіден, мұндағы рәміздік (символдық) алыс-беріс – Ренессанс кезеңінде – алғашқы көшірме, жасанды бұйымдардың пайда болуы, капитализмде – өндірістік қатынастардың дамуы, ал заманауи мәдениеттің қазіргі таңдағы белгі өзінің материалдық референтін (өзінің нені білдіретіндігін) жоғалтқан, ақшаның орнын – құнды қағаз, нақты шикізат, тауар өндірісінің орнын – ақпарат өндірісі, сондай-ақ қызмет көрсету мен жоғары технологиялар жасап шығару, яғни білімді – ақпарат, өндірісті – тұтыну, тауарды – жарнама, өнерді – жеңіл ойын-сауық (шоу) алмастарған жаппай симуляция жағдайында іске асатын рәміздік алыс-беріс.

Замануи мәдениеттегі кез келген белгі жол жиегіндегі белгілер сияқты бір ғана зат немесе құбылысқа нұсқап, бір ғана мән-мағынаны білдірмейді. Ол түрлі жағдайларға байланысты сан құбылуы мүмкін. Сондықтан да бүгін әлеуметтік, экономикалық, саяси жағдайлардың шиеленісуінің мәнін, алдағы беталысы қандай болатынын алдын ала болжау өте қиын. Сонымен бірге, рәміздік алыс-берістерді бір-бірімен ешқандай байланысы жоқ, жеке-жеке тұрған нәрсе деп те қарауға болмайды. Людвиг Витгенштейн «Тілді көз алдыңа елестету деген сөз, өмірдің жекелеген сәттерін көз алдыңа әкелу» дейді. Тілдік ойындар теориясын жасаған Витгенштейн табиғи тілдің кез келген ғылымға қызмет ететін – логика, математика сияқты құрылымдардан басымдығын, ойын түрлері мен табиғи тіл арасында аналогия жүргізе отырып, ойын түрлері, оның ережелері қаншалықты көп болса, өмірді суреттейтін, қарым-қатынас құралы табиғи тілдің де сол өмірдің өзіндей сан алуан екенін дәлелдейді. Яғни тіл арқылы адам өз өмірінде, айналасында болып жатқанның бәрін айтып, не жазып бере алады. Проза – сөйлемнің көптеген түрлерін пайдаланып сан алуан ойларды жеткізсе, поэзия да өмірдің сан алуан сәттерін жанды қимыл-қозғалыс үстінде бейнелеп бере алады. Оқшау тұрған ешбір символ, олардың арасындағы алыс-беріс те болмайтыны сияқты, тілдік ойындар сипаттайтын өмірдің өзінде де бөлек-салақ жатқан ештеңе болмайды. Араларында мүлде ешқандай ұқсастық жоқтай көрінетін құбылыстар арасын бірлік-көптік, жалпы-ерекше қатынастарының өзгеше типі ретіндегі – тектік ұқсастықтар біріктіреді.

Осы сияқты Бодриардың «…сөздің қақ жүрегінде рәміздік алыс-берісті қалпына келтіру» деп тұрғаны өмірдегі сан алуан қарым-қатынастардағы рәміздік алыс-берістің симуляциядағыдай емес, неғұрлым шынайы болуына негізделген алыс-беріс.

Бұл ойымызды тарқата түсу үшін Мартин Хайдеггердің «Парменид» атты дәрістер курсына тоқталып, ойымызды сабақтайық. Хайдеггер болмыстың мағынасы мен адамның ғұмыр кешуінің мағынасын іздеуде тілді бірегей әрі маңызды күш деп біледі. Тілді лингвистикалық құбылыс ретінде қарастырудан гөрі, сөздерден терең бастапқы болмыстық негіздерді іздеуді құптайды. Болмыс пен тіл арасынан өзара байланыс пен өзара тәуелділікті көреді. Сондықтан да ол болмысты ұғыну үшін тiлге құлақ түрудің, тiлдiң өзiн сөйлетудің қажеттігін айтады. Хайдеггер бұл дәрістерінде Еуропалық мәдениеттің бастауында тұрған Көне грек ойшылдары Анаксимандр, Гераклит, Парменид екенін айтып, соңғысының «Табиғат туралы» поэмасының бізге жеткен фрагменттері негізінде ертедегі гректердің бүгінгі еуропалықтардың өзіне түсінуге қиын ойлаудың өзге машығына талдау жасайды. Парменид поэмасының бүгінгі түсініктегі таза поэтикалық туынды деуге келмесе де, оның өлең түріндегі, абстрактілік мазмұнды шығарма екенін көрсетеді. Гераклиттен «Бір түскен өзенге екінші қайта түсуге болмайды, себебі ол ағып жатыр, ондағы сулар күнде жаңа» деп өмірдің мәңгі бір қалыпта тұрмайтын өтпелілігін білдірген нақылдың, ал Парменидтен «Болмыс дегеніміз – бар, болмыс емес – жоқ. Болмыс – ойлаумен тепе-тең. Яғни болмыс дегеніміз – ойлау» деген тұжырымның қалғанын білеміз. Хайдеггер Гераклит пен Парменид сияқты ойшылдардың ойлау ерекшелігін кейінгі еуропалық мәдениетте қалыптасқан ойлаумен салыстырып, кейінгілердің бастапқы негізден бірте-бірте ажырып, нәтижесінде оны түсіну, қабылдаудың өзінен қалып, жаттанған, сөйтіп жолдан жаңылып, мүлдем басқа арнаға түсіп кеткенін аңғарады. Яғни бұрынғылардың аз сөзге көп мағына сыйдырып, бір сөзбен айта алатын ойын, XVI-XVII ғасырдағылар «бірді айту үшін мыңды тергеп» (М. Әуезов) алты жүз, жеті жүз беттік том-том шығармалар жазып жеткізетін болды. Хайдеггер мұның себебін ғылымның келіп ойлаудың басқа арнаға түсуі, «ойдың – философияға, философияның – ғылымға, ал ғылымның – мектеп және мектептік оқыту ісіне айналуы жүзеге асқанымен» байланыстырады. Ежелгі гректер қолданған сөздердің бүгінгі аудармасы нақты шындықты жеткізіп, автордың түпкілікті ойын білдіре алмайтынын түсіндіреді. «Ойлау, – дейді Хайдеггер, – болмысқа назар аудару, барынша ден қою». Мұндағы «болмысқа назар аудару, барынша ден қою» – мәселенің мәнісі, егжей-тегжейіне терең үңілуді білдіретін сындарлы білім деген сөз. Әйтпесе қарапайым түсініктегі бүгінгі білім – бірдеңенің жай-жапсарынан үстірт хабардар болу дегенді ғана білдіреді. Мұндай мардымсыз мағлұматтармен біз заттарды «иеленеміз». Иелену – бір нәрсенің мән-жайын терең ұғыну емес, құрылысын біліп, оны пайдалану ғана. Мұндай білім мәнділікке «баса көктеп кіру, үстемдік жүргізу, одан асып түсу, озып кету» деген сөз. Ал болмысқа ден қою дегеніміз – мәнділіктің өзіне бағытталған, яғни оның негізінде не жатыр, болмыстың өзі не деген сауалдарға жауап іздеу. Мұндай білім өзінің білгісі келгенін «иеленбейді», қайта білгісі келгені оған қозғау салады. Кез келген ғылым және соған ұқсас құрылымдардың бәрі мәселенің мән-жайынан үстірт хабардар болу негізінде мәнділікті «иелену, оны билеп-төстеу, одан алға озып кету, тіпті оны күшпен басып-жаныштау». Ол болмысты заттандыру, мақсат емес құрал ретінде пайдалану тәсіліне сүйенеді. Болмысқа ден қою, мұқият назар аудару – білгісі келгенге баса көктеп кіру, иелену емес, оның алдында «кідіру, шегініс жасау». Бұл шегіністе (болмыс атойына құлақ түруде) бақайшығына дейін жарақтанған еуропалық ғылымның таным нысанына баса көктеп кірген шабуылындағыдай емес, болмыс бізге жаңа қырынан ашылады». Яғни мұндағы болмысқа ден қою – ойлаудың Шығысқа тән ерекшелігіне сай, болмысты жаңа қырынан тануға мүмкіндік беретін адам-әлем қарым-қатынасына негізделген ой кешу үрдісіне ұқсас екенін аңғарамыз. Шығыстық ғылым адамның өмір сүруі, тіршілік етуіне ең қажетті ауа-райын болжау, жер бедерін зерттеу, медицинаны дамыту т.б. маңызды салалар бойынша дамыса (қазіргі Батыстық ғылымды оқып, батыстық технологияларды тұтынған Шығыс емес), Батыстық ғылымның дүниені танып білудегі мақсаты – оны иелену, өзіне бағындыру. Экономиканы дамыту, өндірісті өркендету, табиғат байлықтарын жоғары қарқынмен өндіру, пайдалануға негізделген. Жаңа заманнан бері дамыған батыстық ғылым ақырында табиғатты адамның өзіне қарсы қойып, экологиялық апаттармен бетпе-бет әкелді.

Егер ойшыл үшін ойлау – болмысқа барынша ден қою, назар аудару, оған баса-көктеп кіру емес, кідіру, шегініс жасау, оны таным процесі кезінде іздестіру, ол туралы күйзеле ойлау, түсінуге тырысу болса, нағыз ақын да болмыста болу, болмысты түсіну, яғни бар болу, өмір сүру жайында терең толғанатын шығармашылық иесі. Ақын да болмысқа баса-көктеп кірмейді, ойшылдың шегініс жасағанындай, ол да дүниеден сыр бағады, мән іздейді, табиғат, қоғам, адам, өмір, өлім, ақиқат, махаббат, әділеттік жайында күйзеле ойлайды, түсінуге тырысады. Нәтижесінде ойдың тілін түсініп, жай адамдар мән бере бермейтін құбылыстардың, өзгерістердің табиғатын терең танып біледі. Яғни болмыста болу, шынайы, адам атына лайық өмір сүру, адам болып қалу ойшыл үшін де, ақын адам үшін де, сондай-ақ оларға қарайтын барша адам баласы үшін де ең маңызды мәселе. Осындай жағдайда ғана Бодриар айтқан шынайы рәміздік алыс-беріс жүзеге асады.

Ал үшінші, «Поэзия – бұл қалыптасқан құндылықтар жүйесін жою, күл-талқан ету» дегеннің мәніне келсек, Бодриар поэзияның бұл ерекшелігін түсіндіру үшін Артур Кларктың «Жаратушының тоғыз млрд. есімі» атты ғылыми-фантастикалық әңгімесінен үзінді келтіреді. Тибеттік ламалардың нанымы бойынша Жаратушының тоғыз миллиард есімі бар. Адам сол есімдерді қашан түгел атап, айтып шықса, сол уақытта ақырзаман орнайды, әлемдік дамудың кезекті циклы айқталады деген сенім қалыптасқан. Ламалар көп ғасырлар бойы өздерінің бар ғұмырын Құдайдың сол есімдерін айтумен өткізіп жатады. Бір күні олар Батыстағы дамыған компьютерлік технологиялар жайлы естіп, соны алуды ұйғарады. Америкадан арнайы келген мамандар Құдайдың 9 млрд. есімін компьютердің көмегімен небары үш айдың ішінде санап шығуға болатынын айтып, жұмысқа кіріседі. Бірақ олар Жаратушының есімдерін айтып шыққанда ақырзаман орнайтынына сенбейді. Құдай есімдерін толық атап шыққанда ештеңе болмай, көріпкел болжамы орындалмаса ламалар тарапынан болуы мүмкін наразылықтардан сескенген мамандар ол жерден ертерек кетуге қамданады. Сөйтіп таудан түсіп келе жатқанда таңқаларлық бір құбылысқа куә болады. Көктегі жұлдыздар бірінен соң бірі сөніп жатады...

Бұл арадағы «Жаратушының тоғыз млрд. есімін атап шығудың» бір жағынан ғылым мен техниканы үздіксіз жетілдіру үстіндегі адамзат қоғамының қарқынды дамуын білдіретін метафора екенін аңғаруға болады. Әдебиет те әлемді көркем сөзбен игеру дейміз. Яғни өнер, соның ішінде поэзия – көркемдік танымға жатады. Ақындық өнердің мақсаты, Абай Құнанбайұлы бағамдағандай, Жаратушыны тану. Жаратушыны тану – дүние сырын ұғыну, әлемді тану. Адамның әлемдегі орнын, өзінің өмірінің мәнін түсіну. Ақындық та дүние болмысын тануда философия сияқты ерен шығармашылықтың бір түрі. Ақын да өзінің көзі жеткен ақиқат, түсінген шындығын айтады. Ол да кез келген жеке адам, ғылым саласы сияқты дүниені тануда талай-талай белестерден өтеді. Білімін жетілдіреді, танымын ұштайды. Оның басқа пендеден басты айырмашылығы ол – еркіндігі. Бодриар келтірген әңгіменің тағы бір астарлы мәні осы еркіндікпен байланысты. Жаңағы арнайы мамандардың ламалардан айырмашылығы да сонда. Олар ғылымды меңгеру, дамыту арқылы дүние сырына қаншалықты терең бойласа, ақындар да басқалардан ерек болмысымен ерекшеленеді, өзгелерден «ары көреді, артық біледі». Ойдың тілін түсініп, шындығында ненің болып, ненің қойып жатқанын аңғарады. Хайдеггердің «Парменид» шығармасындағы ежелгі ойшылдарға тән ақиқат жайлы пайымдау, ақиқаттың ақиқатын білу, ақынның да қалыптасып кеткен түсініктермен келіспей, ақиқат туралы өз бетінше еркін ойлап, терең пайымдауларға бара алатын еркіндігінің белгісі.

Ақынның осы еркіндігі туралы неміс философы Вальтер Беньямин (1892-1940) «Платон, – деп жазады, – поэзияның сол артықшылығын (күшін) біледі, бірақ оны артық, керек десең зиянды деп есептейді, сондықтан да оған қауымдастықпен бірге болуға рұқсат етпейді... Бұл мәселе сол заманнан кейін бүгін де өзекті болып отыр». Платонның идеалды мемлекетінде ақынға орын жоқ. Қай заманда да еркін ойлы адамға тосқауыл көп. Вальтер Беньяминнің «Автор производитель» атты баяндамасы 1934 жылы 27 сәуірде Париждегі «Фашизмді зерттеу» институтындағы ойшылдың сөйлеген сөзі екен. Яғни бұл уақыт әлемдегі ірі-ірі тоталитарлық саяси режимдердің Германияда Фашистік диктатура орнап, Кеңестер Одағында Коммунистік партияның дегені болып тұрған кезі еді. Өнерді, соның ішінде поэзияны мемлекеттік идеологияны насихаттауға пайдаланған уақыт та осы кез болатын. Ақындардың әр басқан қадамын аңдып, сөзінің астарынан жат пиғыл іздеген де тоталитарлық жүйе болатын. Вальтер Беньямин осы уақытта поэзияның алдында екі жолдың, бірі тенденцияға ілесу, саясаттың сөзін сөйлеу, екінші, өз автономиясын сақтап, сапаға мән берген таза шығармашылық жолы тұрғанын айтады. Өлеңнің мемлекет мәселесін айтып, саясаттың сөзін сөйлегенін жаман демейді, бірақ оның пролетариаттың жағында тап күресінің көрігін қыздырғаны ақыннын еркіндігін шектейтініне алаңдайды. Платонның «артық, керек десең зиянды» деп білген поэзияның күші, Бодриар айтып отырған «...қалыптасқан құндылықтар жүйесін жою, күл-талқан ету» ақынның басындағы бағы да маңдайындағы соры, поэзияның сол – еркіндігі, жасампаздығы деп білеміз.

Әсет Құранбек,

философия ғылымдарының кандидаты,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

философия кафедрасының меңгерушісі;

Тайыржан Оразхан,

философия магистрі, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

философия кафедрасының аға оқытушысы.